سنت فکری اندرزنامه‌نویسی در سیرالملوک

سیاست‌نامه یا سیرالملوک، تالیف خواجه نظام‌الملک طوسی گنجینه‌ای است از سدۀ پنجم هجری در آیین فرمانروایی و کشورداری و اخلاق و سیاست پادشاهان پیشین. نثر این کتاب و سبک نگارش آن ساده و روشن و خالی از تکلف است، و از شاهکارهای زبان فارسی به‌شمار می‌آید. بنا بر نظر هیوبرت دارک، مصحح سیاست‌نامه (ص 24–25)، سال نگارش نیمۀ اول آن 479 هجری و سال نگارش نیمۀ دوم آن 484 هجری است.موضوع سیاست‌نامه تدبیر ادارۀ مملکت، سیاست و اندرزهای نویسنده، منقولات از قرآن و احادیث و گفته‌های مشاهیر، حکایت‌هایی دربارۀ شاهان و وزیران و امیران است. نکته اینکه از متفکرین ایران باستان، به‌ویژه عصر ساسانی نمونه‌های مشابهی از اندرزها و مطالب آموزشی باقی مانده که از جهت مشابهت با اندرزهای سیاست‌نامه بسیار قابل‌توجه است. این اندرزها که به زبان پهلوی (فارسی میانه) به دست ما رسیده حاوی کلمات قصار، لطیفه‌ها و قصه‌های اخلاقی‌است که دارای جنبه‌های حکمت عملی و تجربی‌اند.این اندرزنامه‌ها غالباً منسوب به پادشاهان و خردمندان ایرانی است و علاوه‌بر احتوای بر پندها و حکمت‌های عام، حاوی نکات ظریفی دربارۀ آداب حکمرانی و حقوق و روابط متقابل شاه و مردم است. افزون بر این، اندرزنامه‌ها غالباً در سده‌های سوم و چهارم هجری، بعد از قرن‌ها روایت شفاهی و سینه‌به‌سینه، به کتابت درآمد و به زبان عربی و فارسی هم ترجمه شد. اصل پهلوی بسیاری از این اندرزها موجود است و برخی از میان رفته است. پس از اسلام این کتاب‌ها مورد توجه دانشمندان ایرانی مسلمان قرار گرفته و در کتاب‌های ادب و اخلاق و تاریخ به متون عربی انتقال یافت و بعضی از آنها به فارسی نیز راه یافته‌اند. برای نمونه ترجمۀ اندرزهای بزرگمهر و برخی اندرزهای آذرباد مارسپندان عیناً در کتاب جاویدان خرد ابن‌مسکویه آمده و تقریباً جمله‌به‌جمله قابل تطبیق با متن اصلی است. فردوسی نیز برخی از اندرزهای پهلوی را در شاهنامه نقل کرده است.هدف از نگارش این مقاله آن است که با مقایسۀ نمونه‌هایی از اندرزهای پهلوی با سیاست‌نامۀ خواجه نظام‌الملک بتوان به انتقال برخی از اندرزنامه‌های پهلوی به متون فارسی ازجمله سیاست‌نامه دست یافت.