انحای نسبت اخلاق و دین و تعیین جایگاه موضع کانت در میان آنها

چند و چون مناسبات دین و اخلاق، به مثابه دو عنصر موثر در حیات فردی و اجتماعی انسانها، همواره از دغدغه‌های ذهنی بسیاری از متفکران خاصّه فیلسوفان دین و اخلاق و نیز متکلمان بوده و هست. مسلماً ایمانوئل کانت در عداد فیلسوفانی است که به لحاظ تاریخی یکی از برجسته‌ترین نظریه‌ها را در این زمینه عرضه کرده است. نگارنده در نوشتار حاضر می‌کوشد جایگاه موضع کانت در میان نظریات ناظر بر روابط میان اخلاق و دین را مشخص و معین کند. برای این منظور، ابتدا عمده‌‌ترین نظریات مطرح در این باره را ذکره کرده‌، سپس با دخل و تصرفی اندک در آنها صورت‌بندی جدیدی پیشنهاد داده است و آنگاه موضع کانت را با آن تطبیق داده و به این نتیجه رسیده است که : تعیین و تشخیص موضع کانت به سبب تلقی و تفسیر جدیدی که وی از دین دارد و آن را از دین وحیانی و تاریخی تفکیک می‌کند، دشوار است و بایستی در تقریر موضع وی باید به این تلقی و تفکیک توجه نمود. با این حال، به اختصار می‌توان گفت که مطابق صورت‌بندی پیشنهادی، اگر نسبت اخلاق کانتی را با دین وحیانی بسنجیم رابطه‌شان غیرتاریخی است، دوگانگی بین‌شان حاکم است، منشا واحدی ندارند و در صورت امکان ارایه تفسیر عقلانی از محتوای دین وحیانی امکان سازگاری کلی بین‌شان وجود دارد. ولی چنانچه اخلاق کانتی با دین عقل عملی سنجیده شود، رابطه‌شان غیر‌تاریخی و بین‌شان دوگانگی برقرار‌، و از حیث منشا مستقل از هم و نیز دین عقل عملی وابسته به اخلاق خواهد بود و این وابستگی از نوع عقل عملی است.