تصوف قلندریه ایران و ریشه‌های غیراسلامی آن

سرزمین ایران به‌سبب موقعیت خاصی که در محل تقاطع تمدن و فرهنگ حوزۀ بین‌النهرین و مدیترانه، با تمدن‌های ماورای جیحون داشته است و به اقتضای حوادث مهمی که بر آن گذشته، از دیرباز محل بروز و برخورد عقاید و ادیان گوناگونی چون مهرپرستی، زرتشتی، مانویت، اهل حق و ایزدیه بوده است که تاریخ پیدایش و تحول این عقاید و ادیان در ایران باستان و تاثیر و تاثراتی که بر دیگر نحله‌ها، آیین‌ها و از جمله فِرَق متصوفه نهاده‌‌اند، در خور توجه و تامل‌اند. «قلندریه» یکی از نحله‌ها و فرقه های صوفی‌مشربِ منشعب شده از ملامتیه بوده است و قلندران جمعی از جوانمردان لنگر‌نشین پیشه‌ور و تاثیر پذیرفته از مشیِ و مرام متصوفه بودند که آداب و عقاید و مناسک ویژه‌ای داشته‌اند. ازآن‌جاکه قلندریه آیینی سرّی و رازورز بوده است، شخصیت‌های اصلی این فرقه همواره ناشناخته و در پرده‌ای از ابهام بوده‌اند. خلوت‌گزیدن و عزلت‌نشینی، سکوت و خاموشی، سیرنخوردن و گرسنه‌ماندن، بی‌اعتنایی به مدح و شتمِ خلق، تحمل سختی‌ها و نکوهش و خوار‌داشتِ نفس، از ویژگی‌های پیران و پیروان قلندریه به‌شمار می‌رود. بررسی عقاید و مناسک قلندریه از تاثیر‌پذیری این آیین از عقاید التقاطی ادیان و آیین‌های عرفانی ایرانِ باستان و به‌ویژه عقایدِ مانوبی و مهرپرستی حکایت دارد و می‌توان، به دیدۀ احترام نگریستن به خورشید و احترام و تقدیسِ سگ در نگاه قلندریه را از نشانه‌ها و نمونه‌های بارز این تاثیر‌پذیری انگاشت. در این مقاله، با روش تاریخی - تحلیلی، به معرفی قلندریه و بررسی خاستگاه، مبانی و مناسک آن پرداخته شده و اثر‌پذیری آن از ادیان و آیین‌های عرفانیِ ایرانِ باستان بررسی شده است. باورهای التقاطی و افراط‌گرایانۀ قلندریه نه‌تنها همسو با مبانی و آموزه‌های اسلامی نیست، بلکه در بسیاری از موارد، در تقابل با آن قرار دارد.