بررسی مفهوم «ولایت» در عرفان و تصوف

«ولایت» در معنای عام آن که از ولایت الهی آغاز می‌شود و تا ولایت انبیا و امامان بسط و امتداد می‌یابد، از مهم‌ترین و محوری‌ترین مفاهیم در منظومۀ اصول و آموزه‌های اسلام به‌شمار می‌رود‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. تعریف درست و دقیق ولایت و تبیین نسبت آن با دیگر ابعاد دین، ازجمله حوزه‌های مهم پژوهش در حوزۀ مطالعات دین‌پژوهی است که بازشناسی و بازخوانی این مفهوم در میراث فکری ‌ماثور و واکاوی و نقد آن با سنجۀ «فهم اجتهادی از قرآن و روایات» را ضرورت و اهمیتی افزون‌تر بخشیده است‌‌‌‌‌‌‌‌. پوشیده نیست که آموزه و انگارۀ ولایت که رگه‌هایی از آن را در آثار صوفیۀ سَلف می‌توان ره‌گیری کرد، همواره نِمُو و نمودی ویژه در عرف و ادبیات اهل ‌تصوف داشته است‌‌‌‌‌‌‌‌. بهره‌گیری‌های بسیار از این اصل و آموزه و بازتاب گسترده آن در آثار ‌ماثور و متقدم صوفیه، گواهی گویا بر این گفته است‌‌‌‌‌‌‌‌. در سده‌های اخیر نیز اغلب و بلکه تمام آثار صوفیانه به شرح و بسط معنا و مفهوم ولایت و جایگاه آن پرداخته و دست‌کم از سر ایجاز، اِشعار و اشاره‌ای بدان داشته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. شایان ذکر است که تصوف با بهره‌گیری از مفهوم «ولایت» به اندیشۀ اصیل امامیه قرابت پیدا کرده و از همین‌رو، پرداختن به آموزه ولایت - به‌ویژه در عرفان امامیه - و بررسی وزن و ویژگی‌های آن، اولویت و اهمیتی ویژه و وافر دارد‌‌‌‌‌‌‌‌. در این مقاله با شرح و شکافت معنا و مفهوم ولایت در سنت اهل ‌تصوف و پیگیری سیر تطور تاریخی این مفهوم، افزون بر بازشناسی نسبت آن با مقامات دیگر (نبوت و رسالت)، از منظر روش‌شناختی به نقد انگاره‌های صوفیان در باب «ولایت» پرداخته شده و نشان داده شده که تقریر و تلقی متصوفه از «ولایت» و گونه و گسترۀ آن، چندان که باید با آموزه‌های شیعه سنخیت و سازگاری ندارد‌‌‌‌‌‌‌‌.