نحوه تعامل جریان تصوف با حکومت سلجوقیان

یکی از مهم‌ترین مولفه‌هایی که در بررسی‌ جریان‌های فکری و اعتقادی باید بدان توجه کرد، پیشینه و بستر تاریخی رشد و گسترش آن‌هاست‌‌‌‌‌‌‌‌. ‌تصوف ازجمله آیین‌ها و جریان‌هایی است که در دوره سَلجوقیان (سده‌های پنجم تا ششم هجری قمری)، فرصت رشد و رواج یافت‌‌‌‌‌‌‌‌. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی، ضمن نیم‌نگاهی به فضای حاکم بر دورۀ سلجوقیان و ربط و پیوند‌های صوفیه و سلاجقه، افزون بر تحلیل و واکاوی علل و دلایل رشد و گسترش آیین صوفیه و انگاره‌هایی چون تقدیرگرایی در این دوره، به بررسی خدمات صوفیه به سُلطه و سلطنت سلجوقیان و نقش آن‌ها در استمرار حکومت سلاجقه، پرداخته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد ازآن‌جاکه سلجوقیان در جامعۀ‌ ایرانی بیگانه و بی‌بهره از هر نوع امتیازی بودند و در جهان اسلام نیز سابقه‌ قابل توجهی نداشتند، در راستای پیش‌برد اهداف خود، تلاش کردند تا با نزدیک‌شدن به خلفای عباسی و برقراری ارتباط با اقطاب‌ اهل ‌تصوف و حمایت از مشایخ صوفیه در افکار عمومی کسب مشروعیت کنند و صوفیان نیز در پرتو ترویج تقدیرگرایی و انگاره‌های جبرگرایانه و تایید حکومت سلاطین سلجوقی، مسلمانان را به اطاعت از حاکمان سلجوقی فراخواندند‌‌‌‌‌‌‌‌. تعامل و ارتباط دوستانه و دوسویۀ سلاطین سلجوقی و صوفیه از یک‌سو مایه‌های مشروعیت و اعتبار حکومت سلجوقیان را فراهم آورد و از دیگر سو، زمینه‌ساز بسط و گسترش آیین ‌تصوف و سلسله‌های صوفیانه گردید؛ هرچند جدال و کشمکش‌های عقیدتی متعصبان معتزلی و اشعری در این دوره، در رونق‌گرفتن بازار اهل ‌تصوف بی‌تاثیر نبود و دلزدگان از قیل و قال‌های معتزلی - اشعری را به پناه‌بردن به دامان صوفیانِ صاحبان کشف و کرامات، راغب و رهنمون ساخت‌‌‌‌‌‌‌‌. بی‌تردید، رواج انگاره‌های صوفیانه و به‌ویژه تقدیرگرایی و خردستیزی در این دوره را می‌توان مانعی در برابر نفوذ و گسترش جریان‌های خِردگرای شیعی و به‌نوعی بسترساز افول و انحطاطِ تمدن اسلامی به‌حساب آورد‌‌‌‌.