تصوف و سیاست در دوره قاجار

به‌رغم این‌که تاثیرگذاری اجتماعی تصوف در دوره صفویه به‌شدت کاهش می‌یابد، با سقوط صفویه و تغییر نظام سیاسی، این جریان درصدد بازسازی و احیای مجدد اجتماعی خود برآمده و ازاین‌رو، بزرگان آن که پیش از این به‌دلیل سیاست‌های خاص دولت صفوی به هندوستان هجرت کرده بودند، دوباره به ایران بازگشته و به تربیت مرید پرداختند؛ به‌گونه‌ای که با ورود به عصر قاجار حداقل در برخی از شهرها و مناطق ایران قدرتی نسبی پیدا نمودند. حساسیت جریان‌های دینی نسبت به این جریان، باعث شد تا تصوف استراتژی بقا و رشد خود در این دوره را با نفوذ در سه جریان مذهبی (حوزه‌های علمیه)، سیاسی (دربار قاجار) و غربی (فراماسونری) و تعامل با آن‌ها تعریف نماید. می‌توان گفت برخلاف توفیق نسبی تصوف برای نفوذ در جریان‌های مذکور، سیر کلی حرکت سیاسی تصوف در دوره قاجار را باید منفی ارزیابی نمود. مهم‌ترین دلیل این نتیجه منفی، خالی‌شدن تصوف از بن‌مایه‌های فکری درونی و تکیه بیش از حد آن به ظرفیت‌های بیرونی می‌باشد.