مفهوم‌شناسی عبودیت در قرآن و مقایسه آن با تفسیر صوفیان

خداوند متعال در آیات بسیاری از قرآن کریم از واژه «ربّ» برای معرفی خود، بهره برده و پوشیده نیست که «عبودیت»، شایع‌ترین مفهوم در ادبیات قرآنی برای تبیین رابطۀ انسان با خداوند است و رابطۀ دوسویه عبد و رب از مفاهیم و آموزه های محوری قرآن است. این مقاله بر آن است تا به تبیین مفهومی عبودیت به‌مثابه یک مفهوم محوری در جهان‌بینی قرآنی بپردازد و باتوجه به جایگاه تعیین‌کننده این مفهوم در سلوک قرآنی آن را با تفسیر صوفیان مقایسه کند. در گام اول، پس از تبیین نظریۀ «استعاره مفهومی» و مقایسۀ آن با نظریه‌های رقیب، به تبیین ابعاد مفهومی رابطۀ عبودیت در قرآن براساس روشی برخاسته از این نظریه پرداخته شده و در ادامه، جایگاه این مفهوم در مقایسه با برخی از مفاهیم مرتبط (مانند محبت و معرفت در نظام مفاهیم قرآنی) بیان و تبیین شده‌اند. و در پایان نیز به مقایسۀ نگاه قرآن به عبودیت با انگاره و تلقی صوفیانه از عبودیت پرداخته شده است. در نتیجه، می‌توان گفت «عبودیت» یک استعارۀ مفهومی در ادبیات قرآنی است که برای فهم ابعاد مفهومی آن، باید به نگاشت مفهومی مناسبات عبد و مولای عرفی با عبد و رب در قرآن پرداخت و ظرائف این مفهوم را واکاوی و برجسته ساخت. این مفهوم از جایگاهی محوری در ادبیات قرآنی برخوردار است و تمام فضای زندگی انسان را دربر می‌گیرد و دیگر مفاهیم در درون فضای این مفهوم قابل فهم‌اند، حال آن‌که در اندیشه و آثار صوفیه، به همۀ ابعاد و زوایای عبودیت اعتنا و توجه نشده است و افزون بر این، مفاهیمی چون محبت و معرفت جای عبودیت را گرفته‌اند و ازهمین‌روست که در متون صوفیانه، فضا و ادبیات سلوکی دوگانه‌ای را نسبت به ادبیات قرآنی شاهدایم.