نگاه صوفیه به احادیث؛ ابهامات و تناقضات

اگر بدون داوری و براساس مدعای خودِ صوفیه، ‌تصوف را در شمار جریان‌های اسلامی به‌حساب آوریم، شیوۀ بهره‌گیری آن‌ها از دو منبع اصلی دین، یعنی قرآن و حدیث ازجمله مسائل مهم و در خور توجه و تامل بوده و منتقدان ‌‌متصوفه از همین زاویه، نقدهای جدی و مهم بر اهل ‌تصوف وارد کرده‌‌‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. بررسی دیدگاه‌ها و بازخوانی آثار صوفیه نشان می‌دهد که برخی اهل ‌تصوف دربارۀ ضرورت و حتی مطلوبیتِ رجوع به احادیث‌ و بهره‌گیری از آن‌ها، تردیدهایی روا داشته‌اند. البته، دیدگاه‌های ‌آن‌ها در این زمینه مبهم و تا حدی نامنسجم می‌نُماید؛ زیرا گاه در پیِ حدیث‌بودن را بیهوده و مایۀ‌ گمراهی انگاشته و از توسل به احادیث نهی کرده‌اند و گاه بر تعبد به محتوای احادیث و لزوم تبعیت از ‌آن‌ها تاکید کرده و آن را یگانه راه رَستن از ورطۀ ضلالت دانسته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در این مقاله، به جایگاه حدیث (سنت) - به‌عنوان یکی از منابع اصیل اسلامی - در نگاه و نگرۀ صوفیه و دیدگاه‌‌‌های متفاوت در باب بهره گیری از احادیث اشاره شده و ضمن برجسته‌ساختن اختلافِ ‌نظرها‌ی صوفیان در این زمینه، به واکاوی تفاوت‌های ماهوی و بنیادین شیوه صوفیه، با شیوۀ رایج در بررسی دلالی و سندی روایات و بهره‌گیری از آن‌ها پرداخته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. بررسی‌ها نشان می‌دهد، اهل ‌تصوف و عالمانِ صوفی‌مشرب، هم در روش درک و فهم احادیث و نقل مضمون ‌آن‌ها و هم در بررسی سند احادیث، مبنا و رویکردی متفاوت و توام با تساهل دارند و شیوۀ بهره‌گیری صوفیه از روایات، بیشتر تاییدی - الهامی (نه کشفی - استنادی)، بوده و بر این اساس، احادیث بیشترمویدی بر مشاهدات و مکاشفات ‌آن‌ها و یا الهام‌بخش ‌آن‌ها در طی طریق حقیقت به‌حساب آمده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. اهمیت این نوشتار ازآن‌روست که موضع ما دربارۀ صوفیه هرچه که باشد، توجه صوفیه به چنین نقدهایی و تلاش برای پاسخگویی و ارائه ضابطه‌‌ای روشن، می‌تواند راه را بر برخی زمینه‌های انحراف و کژروی ببندد.