جایگاه عقل و خردورزی در تصوف

عقل از مهم‌ترین ابزارهایی است که به انسان در شناخت حق و تمییز آن از باطل کمک می‌کند‌‌‌‌‌‌‌‌. در دین مبین اسلام و به‌ویژه مذهب حقه تشیع، منزلت و جایگاهی والا و ویژه برای عقل درنظر گرفته شده و در بسیاری از آیات شریفه قرآن کریم به اهمیت عقل و اهتمام ویژه به تعقل و خِردورزی تاکید و توصیه شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. در احادیث و روایات متواتر و معتبری که در مدح و مطلوبیت تعقل وارد شده‌اند، عقل به‌مثابه چراغی معرفی شده که هدایتگر بشر در سبیل سعادت و حجتی نهان است که خداوند با آن شناخته و پرستیده می‌شود‌‌‌‌‌‌‌‌. با این همه، صوفیه نگاهی متفاوت و مناقشه‌بر‌انگیز به عقل و تعقل داشته‌اند و افزون بر آن‌که عقل را ناقص و در خورِ نکوهش دانسته و برای رسیدن به حقیقت، کشف و شهود را جایگزین آن ساخته‌اند، به برخی مسلمات و بدیهیات عقلی (همچون امتناع اجتماع نقیضین) نیز به دیده نفی و انکار نگریسته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در این مقاله، پس از ذکر برخی آیات و روایاتِ ناظر به اهمیت و ضرورت تعقل و خِردورزی، با اشاره و استناد به نمونه‌هایی از اشعار و گفتار صوفیان در زمینۀ عقل و خِرد‌ به بررسی نگاه و نگرش صوفیه، در رابطه با عقل پرداخته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. شایان ذکر است که اهل ‌تصوف با ایجاد تفرقه و تقابل میان عشق و عقل، عشق را برتر نشانده و با تاکید بر اثرپذیری عقل از وَهمیات آن را گمراه‌کننده و غیر‌قابل اعتماد معرفی کرده و سالکانِ وادی سلوک را به وانهادن عقل و روی‌آوردن به کشف و شهود و پیروی از مسلک عشق توصیه می‌کنند‌‌‌‌‌‌‌‌. بررسی دقیق آثار و عقاید اهل‌‌ تصوف به‌خوبی نشان می‌دهد که نگاه و نگرش صوفیه به عقل و تعقل در تقابل با محتوای آیات قرآن و اعتقادات شیعی و برآمده از روایات اهل بیت(علیهم السلام) است‌‌‌‌‌‌‌‌.