شطحیات صوفیه در سنجه آیات و روایات

بسیاری از اهل ‌تصوف و به‌ویژه اقطاب صوفیه، از مبالغه و متناقض‌گویی و بیان عبارات و تعابیر عجیب و آکنده از ابهام و پیچیدگی که اَشبه به کفرگویی و عمدتا در تقابل و تناقض با ظاهر شریعت ‌بوده‌اند، اِبا و اِمتناع نمی‌کردند. آنان این الفاظ و عباراتِ را برآمده از سویدای دل و حاصل وجد و جوشش درونی و بازتاب حالِ سالِک شوریده انگاشته و «شطحیات» می‌نامیدند. «انا الحقْ» گوییِ حسین بن منصور حلاج و همچنین عبارت «لیس فی الجبة سوی اﷲ» از جنید بغدادی را می‌توان دو نمونه از انبوه شطحیات و عبارات غلوآمیزی به‌حساب آورد که اهل ‌تصوف در شان خود و با دعویِ گزاف الوهیت و انگاره‌های واهی وصول و اتحاد به حق - در قالب شطحیات - بر زبان جاری می‌ساختند. کتاب شرح شطحیات، اثرِ روزبهان بقلی از آثار در خور توجهی است که به گردآوری شطح‌واره‌های اعاظمِ صوفیه پرداخته و در مقام تفسیر و شرح و شکافت معنا و مدلولِ شطحیاتِ صوفیه برآمده است. ازآن‌جاکه اهل ‌تصوف بیان این الفاظ را ناسازگار با آموزه‌های دینی نمی‌دانند و بلکه این شطحیات را بیان حقیقت و لبّ دین می‌انگارند، بایسته است میزان تطابق شطحیات صوفیه با آموزه‌های شیعی - اسلامی به‌دقت بررسی شود. در این نوشتار، پس از اشاره به معنا و مفهوم شطح در عرف و ادبیات صوفیه و نیم‌نگاهی به پیشینۀ آن، شطحیاتِ ابوالحسین مزین و ابوالقاسم نصرآبادی - دو تن از صوفیانی که روزبهان بقلی به شرح و شکافتِ شطحیات آنان پرداخته است – به‌دلیل اهمیتِ محتوا، بررسی و به سنجه آیات و روایات سنجیده شده‌اند. محتوای شطحیات این دو تن، دربرگیرنده مباحثی در باب عبودیت، ربوبیت و استغفار است که از چالش‌برانگیز‌‌ترین مباحث حوزه ‌تصوف به‌حساب می‌آیند. معناکاوی این شطحیات، تقابل و تعارض آشکار مضامین ‌آن‌ها با اصول و انگاره‌های اسلامی - شیعی را آشکار می‌سازد.