ستایش ابلیس در تصوف

فلسفۀ آفرینشِ ابلیس و جایگاه او در هستی و همچنین نقش و تاثیر او در رقم‌خوردن سرنوشت نهایی انسان‌ها، همواره از مسائل مهم و قابل توجه بوده است. نگاه متفاوت و خاصِ متصوفه به ابلیس و جایگاه او در آفرینش از دیرباز، مناقشه بر‌انگیز و در معرض نقدهای جدی بوده است؛ زیرا برخی اقطاب و اعاظم صوفیه، در تقابل با دیدگاه پذیرفته شده در میان دیگر گروه‌ها و فرقه های اسلامی، در صدد توجیه گردنکشی ابلیس و اِبا و امتناعش از سجده بر آدم، برآمده و بر این باورند که عشقِ یگانه‌ای که به حضرتِ حق داشت، او را به نافرمانی از امرِ «اسجدوا» واداشت و بر همین اساس، ابلیس را موحدی طراز اول و بلکه سید الموحدین و معلّمِ توحید دانسته و تا آن‌جا پیش رفته‌اند که - به اعتقاد و اذعانِ احمد غزالی - هرکه توحید را از ابلیس نیاموزد، زندیق است. صوفیه، بر تصریح و تاکید قرآن کریم بر ملعون‌بودن شیطان و تمرّد او، چشم بسته و با رویکردی استحسانی و ذوقی، به تاویل و توجیه آیات همت گماشته‌اند و افزون بر آن‌که ابلیس را منزّه از عصیان دانسته‌اند، درصدد ستایش و تقدیس او برآمده و اوصاف و القابی چون«موحّد»، «جوانمرد»، «عاشق خدا»، «نور سیاه»، «خواجه خواجگان» را نیز به او نسبت داده‌اند. در این مقاله، پس از مفهوم‌شناسی ابلیس و شیطان و اشاره به جایگاه او، با استناد به آثار و منابع معتبر اهل تصوف، دلایل دفاع از ابلیس و تنزیه او و چرایی دیدگاه‌های ستایش‌محورِ صوفیان درباره ابلیس، بیان و تبیین شده است.