ردیابی یک روایت عرفانی در گذر زمان

درآثار اهل ‌تصوف، بسیاری از عبارات و احادیث نقل شده‌اند که به رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) و یا اهل بیت(علیهم السلام) و به‌ویژه به امام علی(علیه السلام) نسبت داده شده‌اند، اما در هیچ‌یک از مجامع و منابع رواییِ فَریقین، رَد و اثری از ‌آن‌ها نمی‌توان یافت و چه‌بسا واگویه/ گزین‌گویه‌های اقطاب اهل ‌تصوف و عباراتی حدیث‌نُما هستند که بنا به دلایلی، به معصومین(علیهم السلام) نسبت داده شده‌اند. عبارات و شبهِ احادیث مشهوری چون «کنزِ مخفی»، «الطرق الی اللّه» و «مَن عَشقَنی» را می‌توان نمونه‌هایی از این دست به‌شمار آورد‌‌‌‌‌‌‌‌. روایت «ما رایتُ شیئاً الا رایتُ اللّه فیه؛ چیزی ندیدم مگر آن‌که خدا را در آن دیدم» نیز از زمرۀ منقولاتی از این دست است که منسوب به پیشوای مومنان علی(علیه السلام) شده و از دیرباز در کتب اهل ‌تصوف، بارها و بسیار نقل و تکرار شده است‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. این شبهِ روایت، اگرچه در بسیاری از منابع و متون ‌متصوفه به پیشوای مومنان امام علی(علیه السلام) منسوب شده، اما به برخی مشایخ اهل ‌تصوف یا خلفا (همچون حسین بن منصور حلاج، محمد بن واسع، ابوبکر و‌‌‌‌‌‌‌‌…) نیز منسوب شده و به‌لحاظ متن و محتوا نیز تغییر و تحولاتی داشته است‌‌‌‌‌‌‌‌. در این مقاله، افزون بر اشاره به سیر تطور و تغییر متن این روایت در گذر زمان، به سیر تحول در انتساب آن و همچنین علل و عوامل رواج و شهرت آن به‌عنوان حدیث، پرداخته شده و ضمن نام‌بردن از افرادی که به‌عنوان گویندۀ این سخن معرفی شده‌اند، متن‌های متفاوت آن گزارش شده است‌‌‌‌‌‌‌‌. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که این متن و مانندهای آن در کتب روایی شیعه و سنی نبوده، و نخستین‌بار در آثار ‌متصوفه پیدا شده‌اند و انتساب آن‌ها به امام علی(علیه السلام)، و کسانی چون ابوبکر، عمر و عثمان بی‌وجه و بدون دلیل است‌‌‌‌.