مبانی شریعت‌گریزی در تصوف

شریعت‌گریزی و بی‌اعتنایی صوفیان به فرایض دینی و ابزار‌انگاری احکام شریعت، همواره موضوعی مناقشه‌بر‌انگیز و علت اصلی مخالفت و ستیز فقها با صوفیه و صوفی‌گری بوده است‌. فقها با برجسته‌کردن اعمال و آیین‌های بدعت‌آلود و خلاف شرعِ صوفیه، طعنِ شریعت‌گریزی و اباحی‌گری به اهل ‌تصوف زده و ضمن تقبیح و تخطئه برخی اعمال و عادات صوفیانه (ازجمله، سماع، رقص، غنا، شاهدبازی و شطح‌گویی) که با ظاهر شریعت در تضاد و تقابل‌اند، بر جدا‌کردن ‌صفوف صوفیه از صفِ شیعیان راستین، اصرار و اهتمام ویژه داشته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. اهل ‌تصوف، افزون بر توجیه و تاویل اباحه‌گری، با بیان این‌که اَعمال خلافِ شرعِ شاخه‌ای خاص از ‌‌متصوفه یا شخصیتی اباحه‌گرا را نباید ملاک داوری و قضاوت دربارۀ صوفیه انگاشت، بر تتبع و تامل بیشتر و شناخت اصول و آموزه‌های اهل ‌تصوف - با تکیه بر متون و منابع اصیل و معتبر ‌‌متصوفه - تاکید داشته‌اند. در این مقاله، با تمرکز بر میراث مکتوب ‌‌متصوفه و بررسی و تحلیل مبانی مورد اجماعِ اهل ‌تصوف، نشان داده می‌شود که شریعت‌گریزی صوفیان به رویکرد و رفتار چند صوفی شهیرِ شریعت‌گریز در سده‌های سابق منحصر نبوده، بلکه از مبانی و اصول اجماعی و انکارناشدنی اهل ‌تصوف نشات گرفته و اساسا نقشه و برنامه‌ای که برای سیر و سلوک، د‌ر اندیشۀ صوفیه ترسیم و ترویج می‌شود، خودْ سوق‌دهندۀ سالک به ورطۀ شریعت‌گریزی است‌‌‌‌‌‌‌‌. افزون بر این، توجه به معنا و کاربردهای متفاوت «شریعت» در منظومه فکری‌ و مکتوبات ‌‌متصوفه، ابعاد دیگری از شریعت‌گریزی صوفیان را نمایان خواهد ساخت و می‌توان اذعان کرد که التزام و اعتقاد به جبرگرایی، تفسیر و تلقی تامل‌برانگیز صوفیه از توحید و همچنین شان و جایگاه قطب و تاکید بر تبعیت بی‌چون و چرا از اقطاب، زمینه‌ساز گرایش به شریعت‌گریزی و اباحی‌گری و مایه و پایۀ پیدایی بدعت‌های کثیره و انحرافات عدیده در فِرق صوفیه بوده‌اند‌‌‌‌.