نقد و بررسی راهبردهای مشترک در نهضت‌های صوفی

دگرگون‌شدن شرایط اجتماعی - فرهنگی با تهاجم مغولان و سقوطِ خلافتِ دیرپای عباسی، زمینۀ نزج و نموِّ نهضت‌های شیعی - صوفی و ائتلاف غیرمنتظرۀ بخشی از امامیه و ‌متصوفه را فراهم ساخت‌‌‌‌‌‌‌‌. تسامح و عدم تعصب مذهبی حاکمان مغول و تلاش آن‌ها برای نزدیک‌شدن به مشایخِ ‌متصوفه و عرضِ ارادت به اهل خانقاه، افزون بر رواج و رونق بازار صوفیان خانقاه‌نشین، به افزایش ثروت و قدرت آن‌ها انجامید. این رویداد زمینۀ ورود صوفیه به صحنۀ سیاست را فراهم آورد و بعدها و به‌تدریج صوفیان را به بازیگران اصلی این عرصه بدل کرد‌‌‌‌‌‌‌‌. از سوی دیگر، زوال خلافت و ازبین‌رفتن زعامتِ دیرپای خلفای اهل سنت، فرصتِ ناب تاریخی‌ای پیش‌روی فِرَق مختلف شیعه و ازجمله امامیه قرار داد تا فارغ از فشار و سرکوب همیشگی، به تبلیغ آموزه‌های خویش بپردازند. در این میان، آرمان مهدویت، نیروی قوی و برانگیزاننده‌ای بود که مذهب شیعه را در جوِّ آمیخته با یاس آن روزگار، از دیگر مذاهب، متمایز می‌ساخت‌‌‌‌‌‌‌‌. نحله‌‌‌ها و نهضت‌های شیعی - صوفیِ روزگارِ تیموریان بر بستر مولفه‌هایی مشترک بروز و ظهور یافتند‌‌‌‌‌‌‌‌. رهبران این نهضت‌ها با درک الزامات زمانی و محیطی و با غینمت‌شمردن فرصت به‌دست آمده، تلاش کردند تا ضمن بهره‌گیری از مولفه‌های مشترک موجود و به‌کارگیری همۀ ظرفیت‌ها به برخی اهداف و موفقیت‌ها دست یابند‌‌‌‌‌‌‌‌. آن‌ها هوشمندانه و البته بلندپروازانه، سعی کردند از خلا حاصل از سقوطِ خلافت عباسی و زوال قدرت ایلخانیان سود جسته و با استفاده از اطاعت‌پذیری صوفیه، در کنار برانگیزانندگی آموزه‌های انقلابی تشیع و قدرت بسیج‌کنندگی بالقوۀ مهدویت، به بالاترین مناصب سیاسی - مذهبی دست یابند. صوفیانِ امامی در این مسیر و در جهت اِقناع عامه، حتی از قدرت مسخ‌کنندگیِ فنون مختلف علوم غریبه نیز بهره گرفتند‌‌‌‌‌‌‌‌. در این مقاله، با نگاهی تحلیلی - توصیفی تلاش شده تا ضمن نقد و بررسی مولفه‌های مشترکِ سه نهضت حروفیه، مشعشعیان و نوربخشیه، به رمزیابی عللِ همگرایی مشترکات موجود پرداخته شود‌‌‌‌.