جایگاه علم و عقل در تصوف

جدالِ اصحاب عقل و اصحاب عشق از کهن‌ترین نزاع‌های موجود در عالم اسلام است که شعله این نزاع و منازعه هنوز و هماره فروزان است. به‌رغم آن‌که عقل در آموزه‌های قرآنی - اسلامی، شان و جایگاهی بلند و‌ بی‌بدیل دارد و در منابع دینی، حجتِ باطنی معرفی و به بهترین بیان‌ها ستوده شده است، اهل ‌تصوف، عقل را از سرِ نکوهش، بوالفضول و عاجز از درک حقیقت هستی و بلکه حجابِ اکبر و عِقال انگاشته‌اند و در مقابلْ عشق را اِکسیر اَعظم و طبیب تمام امراض خوانده و برتر از عقل می‌نشانند. در همین راستا، اصحاب عشق و اهل تصوف، پوییدنِ صراط کمال و معرفت به پای چوبینِ استدلال را نقد و نکوهش کرده و بر این باورند که نیل به معرفت حقیقی خداوند تنها به مدد ذوق و اشراق و با شهودِ عرفانی ممکن است. آن‌ها‌ نه‌تنها تحصیل علوم نقلی و عقلی را عَبث و عاری از ارزش می‌انگارند، عقل‌ورزی و اشتغال به علوم رسمی را مانعی در مسیر سلوک می‌شمارند. از منظر ‌‌متصوفه، عقل برخواسته از شهود، با معارف برآمده از برهان توافق نداشته و عقل بدیهی‌، نافی اصول و مبانی آن‌هاست. البته، نباید از نظر دور داشت که سنجش و اندازه‌گیری همه‌چیز با خط کشِ مکاشفات، سبب‌ می‌شود تا در مقام عمل از احکام و اصولِ شریعت که از جانب فقها و بر پایۀ علوم حصولی تعریف شده است، نیز تخطی نمایند. در این نوشتار پس از معناشناسی واژۀ عقل و تبیین معنای اصطلاحی آن، با استناد و اشاره به آثار و عبارات اقطاب و مشایخ صوفیه در تحقیر عقل و علم رسمی ‌و مذمت‌ خردورزی، به اهمّ علل و انگیزه‌های عقل‌ستیزی و علم‌گریزیِ صوفیان پرداخته شده است.