کژتابی‌های اشعار عرفانی درخصوص نسبت خداوند با موجودات – بررسی موردی: منطق الطیر عطار و گلشن راز شبستری

نوع و نحوه رابطۀ خداوند با مخلوقات (ماسوی اللّه) همواره ازجمله مسائل مهم و مناقشه‌بر‌انگیز بوده و در همین راستا، برخی از صوفیان بر این باورند که کل عالم، تنها تجلی ذات باری‌ تعالی و پرتویی از وجود مطلق (خداوند) است‌‌‌‌‌‌‌‌. رویکردها و دیدگاه‌های اهل ‌تصوف نیز در این زمینه گونه‌گون و گاه مشوب به گمانه‌زنی بوده است و هریک به‌زعم و ظن خود در ترسیم و تبیین این رابطه قلم زده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. پوشیده نیست که بیان مبانی و معانی در قالب اشعار و امثله، از دیرباز ابزار موثری در معرفی و بسط و برجسته‌سازی عقاید و اندیشه‌ها و به‌ویژه اصول و انگاره‌های اهل ‌تصوف بوده و ازهمین‌رو، بسیاری از صوفیان و اهل سلوک که دستی بر آتش شعر و غزل‌سرایی داشته‌اند، از قالب‌های ادبی و اشعار عارفانه برای ارائه و عرضهٔ موثرِ معانی و مبانی خود بهره گرفته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. عطار نیشابوری و شیخ محمود شبستری - دو صوفی و شاعر بلندآوازه - در دو اثر ارزنده ادب پارسی (منطق الطیر و گلشن راز) ضمن طرح و ترویج انگاره‌ها و آموزه‌های اهل تصوف - در قالب اشعار و حکایات منظوم - با توسل به برخی تشبیه و تمثیل‌ها درصدد تبیین و ترسیم نوع و نحوه رابطه خداوند و مخلوقات برآمده‌اند که البته افزون بر برخی ابهام‌ها، کاستی‌ و کژتابی ‌آن‌ها نیز کم نیست‌‌‌‌‌‌‌‌. در این مقاله تلاش شده تا با بازخوانی دقیق شماری از ابیات منطق الطیر و گلشن راز، افزون بر واکاوی برخی مفاهیم صوفیانه، تشبیه‌ها و تمثیل‌های ارائه شده در تعریف و تبیین رابطه خداوند و ماسوی اللّه - از جمله «تمثیل عدد یک و اعداد»، «تمثیل قطره و دریا» و«تمثیل سیمرغ و مرغان» - تحلیل و نقد شود و از رهگذر تطبیق با مفاهیم قرانی و روایی، کم مایگی و انحراف و اعوجاج آن‌ها بیش از پیش پیدا و پدیدار شود‌‌‌‌.