مقام و موقعیت قطب در تصوف با رویکرد مصداقی به سه فرقه نعمت‌اللهیه، نوربخشیه و ذهبیه

به‌رغم آن‌که ‌تصوف و صوفی‌گری - به‌عنوان یکی از جریان‌های دیرپا و درخور توجه در عالَم اسلام - در طول تاریخ، شاخه‌ها و انشعابات فراوان یافته و فرقه‌‌‌ها و سلسله‌‌‌های صوفیانه، انگاره‌ها و مشی و مبانی متفاوتی داشته‌اند، اما اصول و انگاره‌‌‌های مُجمعٌ‌علیه و مشترکی را می‌توان در همه این نحله‌ها جست‌وجو کرد. اعتقاد به ولایتِ اقطاب، یکی از همین انگاره‌‌‌های مشترک است‌‌‌‌‌‌‌‌. «قطب» در نظر صوفیه به کسی اطلاق می‌شود که افزون بر طی مسیر سلوک و دست‌یافتن به مقام «فناء فی‌اللّه»، اجازه و نصّی - از قطب پیشین - برای خلافت و رهبری فرقه دارد؛ اجازه‌ای که‌ بی‌‌انقطاع و افتادگی، به یکی از ائمه معصومین(علیهم السلام) ختم می‌شود‌‌‌‌‌‌‌‌. قاطبۀ صوفیه شان و مقامی والا و ویژه برای قطب قائل‌اند؛ چنان‌که صوفیان گنابادی، ولایت و امامت معصومین(علیهم السلام) را به اقطاب این سلسله نیز تسری داده‌اند و جایگاه اقطاب در نظام تکوین و تشریع را همان جایگاه امامان معصوم دانسته و علم غیب و الهام را نیز یکی از شئون اقطاب انگاشته‌‌‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. افزون بر این، برخی فرقه‌های صوفیه شرط پذیرش اعمال را نیز تبعیت از قطب برشمرده‌اند و و برای تشرف به محضر اقطاب، آدابی ویژه در نظر گرفته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. هرچند انگارۀ اعتقاد به اقطاب، به‌نوعی برگرفته از آموزه‌های شیعی در باب ولایت ائمه اطهار(علیهم السلام) است، اما نباید از نظر دور داشت که این آموزه که رکن هویت‌ساز مذهب شیعه به‌حساب می‌آید، فرق و فاصله بسیار با انگارۀ ولایت در سیاق سنت صوفیه دارد؛ ازجمله این‌که ولایت در تفکر شیعی، منحصر در امامت ائمۀ اطهار(علیهم السلام) است، اما ولایت در اندیشۀ صوفیه به مقام فناء فی‌اللّه اشاره دارد که مصادیق آن مشایخ و اقطاب صوفیه‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در این نوشتار با استناد به آثار و منابع فرقۀ نعمت‌اللهیه و فرقۀ ‌ذهبیه، به بررسی اعتقادات و ادعاهای ‌آن‌ها دربارۀ مقام و موقعیت و همچنین شئون «قُطب» پرداخته شده است‌‌‌‌.