نگاهی به سیمای شیطان در تصوف

تفسیر و تعبیر خاص از جایگاه و همچنین‌ فلسفه وجودیِ ابلیس و سرکشی و استکبارورزی‌اش، همواره از عقاید و آموزه‌های در خور تاملِ اهل ‌تصوف بوده است. قرآن کریم، ابلیس یا شیطان را به‌دلیل سرکشی و نافرمانی امر معبود، مطرود درگاه الهی معرفی می‌کند، اما تفسیر و تعبیر خاص از جایگاه و فلسفۀ وجودی ابلیس و استکبارورزیش، در عقاید متصوفه گاه تا مرز انحراف و بدعت پیش می‌رود، تاجایی‌که در نظر برخی از اهل تصوف، عصیانِ ابلیس از امرِ به سجود بر آدم را غیرت و شدت عشق معشوق به محبوب توجیه می‌نمایند و بدین‌ترتیب سعی در زدودن آثار تکفیر و تکبر ازچهرۀ وی دارند. باتوجه به عدم سنخیت و سازگاری این اعتقادات با آموزه‌های اسلامی و همچنین انسجام‌نداشتنِ نگرش اهل تصوف نسبت به شیطان، نگارنده را برآن داشت تا ضمن بررسی برخی سخنان و افکار تعدادی از بزرگان متصوفه، به بررسی این نظرات بپردازد. به‌همین منظور در این مقاله، پس از اشاره کوتاهی به معنا و ماهیت ابلیس (شیطان) و ویژگی‌های آن، نمونه‌هایی از توجیه و تاویل رفتار توام با استکبارِ ابلیس و دلایل دفاع از وی در آثار متصوفه بررسی شده است.