ابلیس از منظر صوفیه با تاکید بر آثار عطار نیشابوری

داستان استکبارورزی و امتناع ابلیس از سجده بر حضرت آدم(علیه السلام)، در منابع اسلامی و همچنین در آثار اهل تصوف بازتاب بسیار داشته و تلقی و تفسیرهای گونا‌گون از آن ارائه شده است. در این میان، بسیاری از اهل تصوف، طغیان و تکبر ابلیس را برنتافته و با برخی توجیه و تاویل‌ها درصدد تنزیه و اثبات بی‌گناهی ابلیس برآمده‌اند؛ تاجایی‌که حتی به تقدیس ابلیس اغواگر پرداخته و او را «سید الموحدین» و اسوه و الگوی اهل توحید خوانده‌اند. شیخ فریدالدین عطار نیشابوری (شاعر شهیر و صوفی‌مشرب ایرانی) نیز با توسل به برخی تمثیل‌ها در مقام دفاع از ابلیس و توجیه اثم و عصیان او برآمده و در این زمینه، پیرو صوفیان سلفی چون حلاج و عین‌القضات است که پیش از او در مسیر تطهیر و تقدیس ابلیس گام برداشته‌اند. عطار در آثار و اشعارش می‌کوشد تا ابلیس را مقهور بی‌چون و چرای قضا و قدر الهی و عاشقی راستین و موحدی محب حضرت حق معرفی کند که جفای رانده‌شدن از رحمت الهی را به‌جان خرید و تحمل کرد و از زخم رجم و لعنت نرنجید. به باور او، ابلیس از سر عشق و غیرت، سجده بر غیر خداوند را برنتابید و قهر و لعنت را بر لطف الهی ترجیح داد و بدین‌واسطه، نماد قهر الهی گشت و چون در آن قهر بسیار خوشی دید، از خداوند امان و مهلت خواست. پوشیده نیست که انگارۀ بی‌گناهی ابلیس در تقابل با مضمون آیات کریمه‌ای است که به گردنکشی و استکبارورزی ابلیس به‌صراحت دلالت دارند و بر عصیان و طغیان او انگشت تایید می‌نهند. در این مقاله، افزون بر نیم‌نگاهی به پیشینه دفاع از ابلیس و تنزیه او، با استناد و استشهاد به آثار عطار نیشابوری و در آینه اشعارش، نگاه او به ابلیس و تلاش و تاویل‌های او در راستای تنزیه و تقدیس ابلیس، روایت و تحلیل شده است.