منشا تطهیر ابلیس در اندیشۀ صوفیانه و نقد آن با ادلۀ امامیه

قرآن کریم بارها و به‌صراحت، داستان گردن‌فرازی و گرایش به گمراهیِ ابلیس را بیان و بازگو کرده و در مقام نکوهش، او را مَذْئوم و مارد و رجیم و رانده شده خوانده است. با این همه، بسیاری از اقطاب و اهل ‌تصوف، نافرمانی ابلیس و تمرد او از امرِ «اسْجُدُوا لِآدَمَ» را اثم و عصیان نمی‌انگارند و ازهمین‌رو، از دیرباز و آشکارا، در دفاع از ابلیس و تنزیه و تطهیر او از این عصیانِ عظیم، سعی و اهتمامی ویژه داشته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. عادت و آموزۀ تطهیر و تقدیسِ ابلیس سابقه‌ای دیرین و دراز در سنت صوفیانه دارد و اهل ‌تصوف، در تلاش برای تطهیر ابلیس که او را موحّد و غیور خوانده و خواجۀ خواجگان نام داده‌اند - به دامن توجیه و تاویل‌های گونه‌گون توسل و تشبث جسته‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. تلاش برای توجیه شرور در عالم - با تکیه بر تفسیر و تلقی‌ای نادرست از خیر و شر - زمینه‌ساز سوق‌یافتن صوفیه به ورطۀ تطهیر و تقدیس ابلیس بوده است؛ زیرا صوفیه ابلیس را منبع و منشا شرّ و به تعبیر و تقریری دیگر، مظهر اسمِ المضلّ الهی می‌دانند‌‌‌‌‌‌‌‌. در این پژوهش پس از اشاره به انگاره‌های صوفیه در باب جایگاه و فلسفۀ وجودی شیطان به مناشی و مبانی تطهیر و تقدیس ابلیس در آموزه‌‌‌های صوفیانه پرداخته شده است و افزون بر نقد این انگاره - در پرتو تبیین دقیق و درست مفاهیم خیر و شر از منظر شیعه - تلاش شده تا ناسازگاری تفسیر ذوقی و ناصحیح صوفیه از نافرمانی ابلیس با نص قرآن کریم و باورهای اصیل اسلامی نشان داده شود‌‌‌‌‌‌‌‌. بی‌تردید، نادیده‌انگاشتن نصوص صریح قرانی و بدفهمی نسبت به مساله شرور، مایه و منشا تفسیرهای ناصواب و خلافِ واقع صوفیه بوده است و تکیه بر کتاب و سنت و درک درست آموزه‌های شیعی در باب معنا و مفهوم «هادی و مضلّ»، تاویل و توجیهِ تکلّف‌آمیزِ طغیان و تمرّدِ ابلیس را بی‌وجه و بی‌معنا می‌سازد‌‌‌‌.