سخن بی‌واسطه خدا با صوفیان

سخن‌گفتن بی‌واسطه با خداوند ازجمله تجارب باطنی است که در آثار اهل ‌تصوف، بارها و بسیار از آن سخن گفته شده است‌‌‌‌‌‌‌‌‌. در نظر برخی اقطاب صوفیه، در تجارب صوفیانه‌ای از این دست، صوفیِ سالک، صرفا سامعِ صوت و شنودۀ ندای الهی نیست، بلکه او نیز خداوند را مورد خطاب قرار می‌دهد و وارد گفت‌وگو و مخاطبه با خداوند می‌شود‌‌‌‌‌‌‌‌. صوفیان - متناظر با نبوت و سلسله انبیا - از ولایت و سلسله اولیا نیز سخن گفته‌اند و ضمن تمایزنهادن میان سلسلۀ انبیا و سلسلۀ اولیا، برای هریک ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی - ازجمله، شیوۀ خاص مخاطبۀ خداوند با هرکدام از این دو سلسله - برشمرده‌‌‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. به‌گمان و گفتۀ صوفیان، خداوند دو گونه مخاطبه با انسان داشته است: مخاطبه باواسطه و مخاطبه بی‌واسطه‌‌‌‌‌‌‌‌. مخاطبۀ باواسطه خداوند با انسان که غالبا به‌ واسطه فرشتگان صورت می‌گیرد، به انبیا اختصاص دارد و در واقع، ویژگی نبوت انبیا است و مخاطبه بی‌واسطه و مستقیم خداوند با انسان، به اولیا اختصاص دارد و در واقع، ویژگیِ ولایت اولیاست‌‌‌‌‌‌‌‌. بدین‌ترتیب، از نظر ایشان، مقام ولایت در رتبه‌ای برتر از مقام نبوت قرار می‌گیرد‌‌‌‌‌‌‌‌. مقصود صوفیان از سلسلۀ اولیا، علاوه بر انبیا که افزون بر نبوت، واجد مقام ولایت نیز هستند، خودِ صوفیان‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. برخی از اهل ‌تصوف، سیر صعودی انسان با گذر از همه عوالم امکانی و حضور در محضر خداوند را محمل و مبنایی برای امکان مخاطبه مستقیم و بی‌واسطه با خداوند قرار داده و برای ترسیم چنین سیری از معراج ‌پیامبر اکرم(ص) الهام گرفته و آن را در تجارب معنوی خود مشابه‌سازی کرده‌اند‌‌‌‌‌‌‌‌. در نوشتار حاضر، پس از گزارش قصۀ معراج بایزید به‌مثابه نمونه‌ای از این تجارب معراج‌گونه، ضمن واکاوی مبنای نظری صوفیان در باب امکانِ مخاطبۀ مستقیم با خداوند به بررسی و نقد دیدگاه صوفیان دربارۀ نحوه مخاطبه و ‌گفت‌وگوی خدا با انسان پرداخته شده است‌‌‌‌.