گنبد جبلیه؛ تجربه‌ای تاریخی از پایداری در برابر زلزله

گنبد جبلیه نماد پایداری سنت معماری ایرانی در لرزه خیزترین ناحیه از فلات مرکزی ایران است. بنایی منسوب به دوره آل بویه ( قرن 5 ق /11 م ) که پس از گذشت قرن‌ها از زمان ساخت و تحمل زلزله‌های بزرگ و متعدد، همچنان پایداری خود را حفظ نموده است. در این مقاله پس از بررسی تاریخچه، معماری و دوره‌های مرمتی به نقش مشخصات معماری و تناسبات ابعادی بنا در پایداری لرزه‌ای پرداخته خواهد شد. بنای گنبد جبلیه پس از تکمیل دوره مرمت خود هیچگونه آسیبی در زمان وقوع زلزله‌های بزرگی چون زلزله سیرچ و گلبافت با بزرگای 1/7 و 7/6 ریشتر، ندیده است. به منظور شناخت بهتر بنا، مطالعات میدانی (پی جویی) برای مشخص کردن نوع و ابعاد پی به همراه نمونه برداری از خاک زیر پی بنا صورت پذیرفت. در ادامه پس از معرفی گسل‌های اصلی و زلزله‌های تاریخی منطقه، جانمایی گنبد جبلیه به لحاظ مشخصات ژئوتکنیکی و لرزه‌زمین‌ساخت مورد بررسی قرار گرفت. حداکثر اندازه و شتاب زمین‌لرزه‌ای که هر یک از گسل‌های منطقه بر اساس روابط تئوری موجود می‌تواند ایجاد کند، بصورت جدول ارایه گردیده است. جمع‌آوری اطلاعات مربوط به گمانه‌های اکتشافی تا اعماق بیش از 200 متری از منطقه جهت شناخت بهتر خاک بستر ساختگاه بنا به همراه نقشه‌های پهنه بندی مربوط به مطالعات زمین ساختی انجام پذیرفت. مطالعات نشان داد که جانمایی بنا در کم مخاطره‌ترین بخش از منطقه کرمان به لحاظ زون تشدید زلزله بوده است. در انتها نیز با جمع آوری نتایج مربوط به حفاری‌های ژئوتکنیکی تا عمق 26 متری در نزدیکی بنا، دانه بندی، مشخصات رفتاری و لایه بندی خاک در محدوده بنا مشخص گردید. در ادامه با اعمال زلزله سیرچ (بزرگترین زلزله تاریخی منطقه) به یک مدل عددی محیط پیوسته از بنای گنبد جبلیه در نرم‌افزار اجزای محدود abaqus تاب آوری بنا در برابر زلزله با در نظر گرفتن اثرات اندرکنشی خاک ساختگاه، ارزیابی گردید. تحلیلها نیز نشانگر عملکرد مناسب گنبد جبلیه در برابر زلزله می باشد.