مسجد حاج رجبعلی؛ مسائل سازه‌ای - ژئوتکنیکی و راه کارهای علاج بخشی

مسجد حاج رجبعلی یکی از بناهای ارزشمند تاریخی موجود در شهر تهران می باشد که مانند بسیاری از بناهای قدیمی، دستخوش تغییرات زیادی شده است. این مسجد در محله درخونگاه سنگلج قرار دارد که در دوره قاجار جزء چهار محله‌ی اصلی شهر تهران بوده است. این بنا به لحاظ سبک معماری، اسلوب کاشی‌کاری، کتیبه خط ثلث، تزئینات رسمی بندی و کاربندی و خصوصاً فرم گنبد بیضی یا کُمبیزه‌ای بسیار حائز اهمیت است. این بنای قاجاری، که جزو اولین مساجد جنوبی شهر تهران محسوب می‌شود، در تاریخ 1262 ق، توسط حاج رجبعلی ساخته شده است. براساس آسیب‌شناسی‌های صورت پذیرفته عمدۀ مشکلات سازه‌ای بنا که شامل حرکت جرزها و پایه‌های تاق‌ها در جهات مختلف می‌شود، ریشه در مسائل ژئوتکنیکی دارد. انجام تحلیل‌های دقیق بر روی نتایج مطالعات مکانیک خاک انجام شده در محل گنبد خانه، وضعیت لایه بندی و علل برخی از مشکلات ژئوتکنیکی مسجد را به خوبی روشن کرد. ارزیابی ظرفیت باربری پی جرزها نشان داد که میزان تنش‌های وارده فراتر از ظرفیت باربری مجاز است، این موضوع لزوم تسریع در عملیات توانبخشی بنا را بیش از پیش مطرح می‌سازد. راهکارهای ارائه شده بر دو پایه استوار می‌باشند؛ نخست، ایجاد پیوستگی مناسب در اجزا به منظور ایجاد امکان مرمت در بنا و دیگری، توانمندسازی لرزه‌ای با توجه به میزان مداخله به ازای سطوح عملکردی مختلف. در بخش علاجبخشی فوری به دلیل ناپایداری خاک زیر پی به علت شسته شدن ریزدانه می‌بایست هرچه سریعتر نسبت به پرکردن حفرات خاک از طریق آبشخورها و دوغاب مناسب اقدام گردد. در ادامه با افزایش سطح پی، از نشست‌های بیشتر جلوگیری کرده و نهایتاً با ساخت ناکش‌ها از ادامه حرکت رطوبت در دیواره‌ها جلوگیری به عمل آورد. بهسازی سازه در برابر بارهای لرزه‌ای و جانبی شامل تقویت پوسته‌ی گنبد و انتقال مناسب بار آن به رینگ مهارکننده و تقویت آن، تقویت برشی پایه‌ها توسط کابل‌های پیش تنیده و همچنین افزایش پیوستگی سازه با افزودن کش‌های چوبی و کابل‌های پیش تنیده در دو جهت افقی در بنا می‌باشد. جهت عملکرد یکپارچه پی و کنترل نشست‌های نامتقارن در زمان زلزله، استفاده از پی‌های آجری معکوس به همراه تزریق تحکیمی پیشنهاد گردید. نهایتاً به منظور کمترین مداخله در بنا جهت توانمندسازی آن در برابر زلزله، روش جداگرهای لرزه‌ای اصلاحی توصیه شد. مدل‌های عددی عملکرد مناسب این روش را جهت استهلاک انرژی زلزله و کاهش شتاب‌های وارده به سازه را به خوبی نشان داد. روش‌های ارائه شده در مطالعه حاضر مبتنی بر تجربیات کسب شده از بناهای تاریخی دیگر کشورها است.