تحلیل تصویر بازتاب یافته از «نهاد علم در ایران عصر شاه سلیمان صفوی» در سفرنامة کمپفر

مسافران نویسنده یا نویسندگان مسافر، جهانگردان و آثارشان و کلا هرآنچه این گروه با خود از سرزمینی به سرزمینی دیگر می برند، در مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی، هم از مهمترین عوامل و زمینه های برقراری «ارتباط» میان «خودی» و «دیگری» به حساب می آیند و هم ارایه کننده «تصویر» دیگری. شاخه ای از ادبیات تطبیقی که به مطالعه و تحلیل تصویر شکل گرفته از ملتی در آینه فرهنگ و ادبیات ملتی دیگر می پردازد، «تصویرشناسی» نامیده می­شود؛ به تعبیر روشن­تر تصویرشناسی، یکی از زمینه­های پژوهش در ادبیات تطبیقی است که به شناخت تصویر خودی در آینة ادبیات و فرهنگ دیگری می­پردازد. «تصویرشناسی در سفرنامه­ها» به­عنوان یکی از زیرشاخه­های مهم این زمینه پژوهشی، پس از تبیین و توصیف دقیق تصویر ارایه ­شده در اثر مورد مطالعه، ضمن بررسی و بیان دلایلی که در ایجاد تصویری خاص از چهرة یک ملت در ذهن دیگری نقش داشته است، می­کوشد به نقد و ارزیابی، تبیین زمینه­های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی موثر در شکل­گیری آن و ... بپردازد. در این مقاله، ضمن معرفی اجمالی تصویری که انگلبرت کمپفر، جهانگرد و نویسنده آلمانی، از مدرسه، مدرس، علم و طلبه در ایران و بویژه اصفهان مقارن حکومت شاه­سلیمان صفوی(شاه­صفی دوم) ارایه کرده است، به برخی از زمینه­های شکل­گیری آن اشاره شده است. مطابق گزارش کمپفر، آموزش­ها به­روز، کاربردی و عمیق نیست. صدور ابلاغ استخدام یا به­کارگیری استاد، از جانب شاه و با موافقت یا تایید «صدر» صورت می­گیرد. اختیار تام صدر-که خود او با وسواس و دقت بسیار و براساس معیارهای سیاسی، مذهبی منطبق بر ایدئولوژی حاکم انتخاب می­شود-، در نصب و عزل استاد، مدیریت منابع مالی مدارس و نظارت بر آموزش، آن را ایدئولوژی­زده می­کند. برخی زمینه­های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی موثر بر شکل­گیری این تصویر عبارتند از: سنت آموزشی دیرپای حاکم بر مدارس هم­ساخت نظامیه و تاثیرات آن، جامعه متمایل به کاهلی، بویژه کاهلی علمی- تحقیقی و برخی مهاجرت­های تاریخی که به جدال و تقابل گرایش­های علمی و نهایتا حذف گروهی از علما و علوم منجر شده است.