مدرسه شوکتیه؛ خاستگاه تکوینی فرهنگ دانشگاهی بیرجند

به‌تصریح بزرگان محلی، بزرگترین، مهم‌ترین و تاثیر‌گذار‌ترین رخداد در عرصه فرهنگی خراسان جنوبی، در چند سده اخیر، تاسیس مدرسه شوکتیه بوده است که می‌توان از آن به‌عنوان خاستگاه فرهنگ دانشگاهی بیرجند نام برد. هدف از این نوشتار بررسی مبانی و پی‌ریزی فرهنگی خراسان جنوبی با تاکید بر دوره مشروطه است که تشکیلات فرهنگی امروزه دانشگاه بیرجند شکل تکوین یافته و امروزی مدرسه شوکتیه قدیم می‌باشد. سوال پژوهش این‌است که خاستگاه فرهنگ دانشگاهی بیرجند چیست؟ فرضیه اولیه در پاسخ به سوال فوق این‌است که عقبه فکری و فرهنگی دانشگاه بیرجند کنونی را از حیث تبار شناسی مرتبط به تاریخ معاصر می‌توان در بنیادهای تاسیسی مدرسه شوکتیه یافت که به مثابه شجره طیبه‌ای بود که اندیشمندان فراوانی را که در سطح جهانی درخشیده‌اند؛ تربیت کرده است. تاسیس این مدرسه گسترده را که از اولین مراکز آموزشی بعد از دارالفنون تهران است؛ در این سرزمین حاشیه‌ای می‌توان به دولتمردانی نسبت داد که در آن زمان جزو رجال سیاسی مطرح کشوری بوده‌اند که بارزترین آن‌ها شوکت‌الملک علم است. این مدرسه که بر مبنای وقف اداره می‌شد؛ مدرسه‌ای به معنای واقعی کلمه غیر انتفاعی بود که مباحث آن با هم‌سطح سرفصل‌های دانشگاه امروزی بوده و معلم‌هایی از کشورهای مختلف در آن اشتغال به تدریس داشته‌اند که حق‌الزحمه آن‌ها و کمک خرجی دانش‌آموزان و مایحتاج زندگی آن‌ها جملگی از محل عواید وقف پرداخت می‌گردیده است. دستاورد این مقاله تحکیم و تقویم فرضیه اولیه است که خاستگاه فرهنگی دانشگاه بیرجند را مدرسه شوکتیه قلمداد می‌نماید. روش این مقاله رویکردی تحلیلی با نگاه به گذشته است که سعی شده از منابع مورد وثوق کتابخانه‌ای بهره گیرد.