مفهوم تاویل در قرآن و روایات: بازشناسی و ارزیابی دیدگاه اندیشمندان اسلامی

موضوع تاویل از دیرباز مورد توجه پژوهشگران و مفسران قرآن بوده که ارتباط این مفهوم در موضوع قرآن (تاویلِ قرآن) با مسئلۀ برداشت مفاهیم، موجب اهمیت آن شده است. با وجود بررسی مفهوم تاویل قرآن در دیدگاه‌های متقدمان، اندیشمندانی در سده‌های اخیر و به ویژه دورۀ معاصر، کوشیده‌اند با ارائۀ نظریاتی معنای تاویل را در موضوعات مختلف در قرآن و روایات بیابند. پژوهش حاضر کوشیده است به روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بازشناسی مولفه‌های مهم‌ترین نظریه‌های تاویل در قرآن (و روایات)، با ارزیابی و نقد آن‌ها، مقدمۀ لازم برای عرضۀ نظریه‌های جدید آتی را فراهم آورد. برخی نقدهای وارد بر نظریات مورد بررسی (ابن‌تیمیه، ملاصدرا، علامه طباطبایی، معرفت، ابوزید و پاکتچی) عبارت اند از: عدول از معنای استعمالی تاویل و وجود تعارض درونی در دیدگاه ابن‌تیمیه، منافات نظریۀ علامه با کاربرد قرآنی تاویلِ قرآن، عدم بیان ارتباط میان معانی تاویل، ضمن تقطیع یک روایت در نظریۀ معرفت، وجود پیش فرض تفسیری پنهان در دیدگاه ابوزید و عدم بیان ارتباط محکم میان معانی مختلف تاویل در دیدگاه پاکتچی.

the concept of taʾwīl in the qurʾān and ḥadīth: diagnosis and evaluating the ideas of muslim thinkers

the subject “ta’wīl” has long been the focus of researchers and interpreters of the qur’an, and the connection of this concept in the topic of the quran (ta’wīl of the quran) with the issue of interpreting concepts has made it important. despite examining the concept of ta’wīl of the qur’an in the views of the ancients, thinkers in recent centuries and especially in the contemporary period have tried to find the meaning of ta’wīl in various topics in the qur’an and hadiths by presenting theories. the current research has tried to provide the necessary bases for the presentation of future new theories by means of descriptive-analytical method, by recognizing the components of the most important theories of ta’wīl in the qur’an (and hadiths), evaluating and criticizing them. some of the criticisms of the examined theories (ibn taymīyyah, mullā ṣadrā, allāme ṫabāṭabāī, ma˓refat, abū zayd and pākatchī) include: the rejection of the practical meaning of ta’wil and the existence of an internal conflict in ibn taymiyyah’s view, the contradictions of allāme’s theory with the quranic application of “ta’wīl of the qur’an”, not expressing the connection between the meanings of ta’wīl, while cutting a narrative in the theory of ma˓refat, the existence of a hidden interpretative presupposition in abu zayd’s view and the lack of clear connection between different meanings of ta’wīl in pakatchī’s view.