تفسیر حکیم ترمذی از مفهوم قرآنی قلب

حکیم ترمذی در جای‌جای آثارش به تبیین مفاهیم قرآنی می‌پردازد. یکی از این مفاهیم قلب است. وی قلب را به مثابۀ اندامی از اندام‌های بدن می‌انگارد و گاه بِضعَه و گاه مُضغَه لقب می‌دهد، در کنار دیگر اندام‌ها می‌نشاند، از تعاملات آن با دیگر جوارح سخن می‌گوید و رفتارهای مختلف انسان را هم برپایۀ وضعیت‌های مختلف قلبش تبیین می‌کند. گاه نیز برای همین قلبِ اندامی اعضائی هم‌چون چشم، گوش، عروق، عُقَد، و شهوت قائل می‌شود، به تبیین شیوۀ راه یافتن شیطان در قلب از طریق ورودش به عروقِ قلب می‌پردازد، و اوصافی دیگر به قلب می‌دهد که دست‌کم از نگاه غالب مفسران قرآن توصیفات ماهیتی غیر از قلبِ اندامی اند. مجموع این توصیفات فهم تصویر ذهنی حکیم ترمذی از مفهوم قرآنی قلب را دشوار کرده است. بنا ست که در این مطالعه با مرور و دسته‌بندی تبیین‌های پراکندۀ او از قلب درک وی از این مفهوم را بازخوانی کنیم. فرضیۀ این مطالعه آن است که حکیم ترمذی عوارضی غیرمادی اعم از نور، معرفت، علم، حکمت، حالات نفسانی و امثال آن‌ها را به همین قلبِ جسمانی منتسب کرده، و مجموع این اوصاف را برپایۀ دیدگاه‌های طبّی خویش دربارۀ قلب انسان به‌مثابۀ یک حکیم تبیین نموده است.

al-ḥakīm al-tirmidhī’s interpretation of quranic content of ‘al-qalb’ (the heart)

al-ḥakīm al-tirmidhī explains quranic concepts in many places in his works. one of these concepts is the heart. he considers the heart as one of the organs of the body, and sometimes he calls it an organ and sometimes it is called a part of body, he places it next to other organs, he talks about its interactions with other organs, and he explains different human behaviors based on the different states of their heart. sometimes, for such a heart, organs such as eyes, ears, blood vessels, knots, and lust are considered, he explains how satan finds his way into the heart through his entry into the heart vessels, and he gives other attributes to the heart which are, at least from the dominant view of the commentators of the qur’an, descriptions of a nature other than the organ of heart. the sum of these descriptions has made it difficult to understand al-ḥakīm al-tirmidhī’s mental picture of the quranic concept of heart. in this study, by reviewing and categorizing his scattered explanations, we should reread his understanding of this concept from the heart. the hypothesis of this study is that al-ḥakīm al-tirmidhī attributed immaterial effects such as light, knowledge, wisdom, emotional states and the like to the human physical heart, and explained all these attributes based on his medical knowledge about the human heart as an iranian ḥakīm.