خردپذیری حقوق، تبیین مرزهای تعقل و تعبّد

حقوق ایران -که در وابستگی آن به فقه و التزام‌اش به مبانی شرع تردیدی نیست - با سایر نظام‌های حقوقی که از بُن، بر پایۀ عقل و عرف بنیاد شده‌اند از حیث دامنۀ خردورزی و آزادی عقل‌گرایی تفاوت‌های بسیاری دارد. از آن جا که بنای فقه-علاوه بر عبادات- در بخشی از معاملات هم بر بنیاد تعبّد استوار است، لذا حقوق موضوعه ایران -که آبشخور اصلی‌اش فقه است- در حوزه‌های بسیاری همچون حوزه‌های جزایی، احوال شخصیه و گاهی در عقود و ایقاعات، غیر منعطف و غیرقابل تعقّل به نظر می‌رسد. در این نوشتار کوتاه، نویسنده پس از بیان دیدگاه استاد جعفری لنگرودی دربارۀ مرزهای تعقّل و تعبّد، می‌کوشد تا نخست مفهوم تعبّد و تعقّل را بیان کند و سپس مرزهای تعقّل و تعبّد را تبیین و تعیین کند و از آن جا که دیدگاه جان لاک دربارۀ قلمرو ایمان و عقل با دیدگاه اصولیان دربارۀ تعقّل و تعبّد شباهت فراوان دارد، در آغاز نظریۀ جان لاک و متعاقباً نظریۀ اصولیان بیان خواهد شد. ثمرۀ شناخت حوزۀ تعقّل در فقه، کشف ظرفیت‌های تحوّل در فقه است. لذا نگارنده از امضایی بودن برخی از احکام، قابل تغییر بودن آنها را با استفاده از سازوکارهای اصولی به اثبات می‌رساند. به همین مناسبت برخی از موانع کارکرد عقل در فقه تحت عنوان چالش‌ها مورد بررسی قرار گرفته، راه حل‌هایی برای رفع موانع و کارآمدی فقه از طریق کاربست عقل ارائه می شود. در نهایت، نقد و نظری بر دیدگاه استاد جعفری لنگرودی در باب تعقّل و تعبّد انداخته می‌شود و با نتیجه‌گیری، مقاله پایان می‌یابد.