نقش توسعه اراضی دیم در کاهش رواناب‌های سطحی ورودی به دریاچه ارومیه (مطالعه موردی: حوضه تکاب)

وضعیت کنونی دریاچه ارومیه حاصل عملکرد مجموعه‌ای از عوامل انسانی و طبیعی طی دهه‌های گذشته است. در این مقاله سعی‌شده است تاثیر عوامل انسانی در تغییر کاربری طبیعی و بومی محدوده مطالعاتی تکاب، به‌عنوان یکی از سرشاخه‌های ورودی به سد بوکان، بر رفتارسنجی‌های متفاوت هیدرولوژیکی مورد ارزیابی قرار دهد. محاسبه و بررسی تغییر میزان بارش، دما و آبدهی در 10 سال اخیرنشان می‌دهد که کاهش رواناب، ناشی از دو عامل افزایش مصارف در بالادست و عوامل اقلیمی می‌باشد. مهمترین عوامل انسانی موثر را می‌توان در دو دسته تغییر کاربری طبیعی و فیزیوگرافی حوضه، و افزایش مصارف و برداشت ها قرار داد. در محدوده مطالعاتی تکاب و زیرحوضه رودخانه ساروق‌چای، تغییر کاربری عمدتاً به صورت تغییر سطوح مراتع به اراضی دیم می باشد. از طرفی جنس تلفات در اراضی دیم عمدتاً از جنس تبخیر می باشد. این تلفات از دو منظر قابل بررسی است. از نگاه اول با شخم زدن اراضی، ظرفیت جذب سطحی به شدت افزایش یافته و به تبع آن ضریب رواناب کاسته می شود. از نگاه دوم در اراضی دیم بدلیل وجود پوشش گیاهی، تبخیر و تعرق از سطح گیاه وجود خواهد داشت و به نحوی این اراضی، مصرف‌کننده آب محسوب می گردند. بنابراین به هر دو دلیل ذکر شده اراضی دیم در سطوح بالا، عامل موثری در کاهش رواناب محسوب می گردد. در محدوده مورد مطالعه بدلیل سطح قابل توجه اراضی دیم، به نظر می رسد تلفات ناشی از این اراضی نزدیک به 8 درصد از کاهش رواناب در رودخانه ساروق را به خود اختصاص داده است.

the role of rainfed lands development in reduction of entering superficial runoffs into the urmia lake

the current state of lake urmia is the consequence of human and natural factors during the past decades. this paper attempts to evaluate the impact of anthropogenic factors on natural land-use change of the takab area, as one of the inflows to the bukan dam, on different hydrological behaviors. the study of changes in precipitation, temperature, and discharge over the last 10 years shows that runoff reduction is due to both high water consumption in upstream and climatic factors. the most important anthropogenic factors can be divided into two categories: natural land use and physiography change, and increased water use. in the takab area and sarukchai river basin, land-use change is mainly due to changes in rangeland to rainfed lands. on the other hand, the water loss in the rainfed area mostly belongs to evapotranspiration. these losses can be studied from two perspectives. at first, by plowing the land, the surface intake capacity is greatly increased and consequently, the runoff coefficient is reduced. secondly, due to vegetation, evapotranspiration in rainfed lands will be part of water users. therefore, base on these reasons, rainfed lands are effective factors in reducing runoff. in the study area, due to the significant level of rainfed lands, it seems that surface runoff loss of these lands accounted for about 8% of the runoff reduction in the sarouq river.