فاعلیت در «تزکیه نفس»، معیاری برای نقادی عرفان‌های کاذب

«تزکیه نفس» یکی از مفاهیم مطرح در قرآن کریم است. بر طبق این مفهوم، دست یافتن به فلاح و رستگاری تنها با انجام تزکیه نفس محقق می‌شود؛ اما آیات قرآن، شیوه خاصی از تزکیه را تایید می‌کند که بر طبق آن فرد، باید خود را در معرض تزکیه خداوند قرار دهد؛ زیرا که دست یافتن به تزکیه حقیقی، تنها با فاعلیت خداوند و پیامبر اکرم (ص) محقق می‌شود و در غیر این صورت فرد نمی‌تواند حقیقتاً نفس خود را تزکیه کند؛ بلکه در مسیر تزکیه، دچار انحراف و گرفتار دام‌های شیطان می‌شود. تبیین اصل مذکور در آیات، می‌تواند معیار و اساسی برای نقد عرفان‌های کاذب باشد. زیرا که ویژگی جامع مکتب‌های عرفانی گوناگون، وجود آداب، شیوه‌های سلوکی و دستورات متعدد برای تزکیه نفس است؛ اما در عرفان‌های کاذب از آنجا که این آداب و دستورات ناشی از فاعلیت خداوند برای تزکیه نیست و افراد خودسرانه اقدام به تزکیه نفس می‌کنند، تزکیه آنان یا امری باطل و موهوم است و یا آنکه در مسیر تزکیه نمی‌توانند به کمال و غایت مطلوب دست پیدا کنند.