تحلیل و بررسی نفس در آرای نجم‌الدّین رازی و ابن‌سینا

نفس از موضوع و مسئله‌های قابلِ بحث در فلسفه، عرفان، ادیان و علم است. بنابراین در فلسفه، عرفان و کلام اسلامی نیز از موضوع و مسئله‌های مهم و قابلِ توجه بوده که از آغازِ شکل‌گیری فلسفه، عرفان و کلامِ اسلامی، فیلسوفان، عارفان و متکلمان به بحثِ نفس پرداخته‌اند. هدف این مقاله نیز پرداختن به جایگاه نفس در عرفان و فلسفه است که به‌صورت مشخص این جایگاه را در آرای نجم‌الدین رازی به نمایندگی از عرفان و در آرای ابن‌سینا به نمایندگی از فلسفه نسبتاً موردِ مطالعه‌ی تطبیقی قرار داده است تا به‌صورت کلی به تفاوتِ دیدگاه عرفان و فلسفه درباره‌ی نفس اشاره شود و به‌صورت جزیی‌تر حدودِ آرای رازی و ابن‌سینا درباره‌ی نفس مشخص شود. برای تشخیصِ حدود و تفاوتِ آرای رازی و ابن‌سینا درباره‌ی نفس از روش کیفی-تحلیلی استفاده شده است. تلاش صورت گرفته که به‌صورتِ مستقیم به آرا و نظر رازی و ابن‌سینا در کتابِ مرصاد و شفا استناد شود. در ضمن برای هرچه گشوده‌تر شدنِ بحثِ نفس چه در آرای رازی و ابن‌سینا و چه در عرفان و فلسفه به دیدگاه فیلسوفان و عارفان نیز ارجاع داده شده تا خواننده بتواند پس از خواندن مقاله به دریافتی نسبتاً کلی از بحث نفس در عرفان و فلسفه دست یابد. در عرفان نفس بیشتر تجلّی یا جلوه‌ای از ذاتِ خداوند دانسته شده که در آرای عرفانی فقط خداوند حقیقت دارد، دیگر چیزها به‌نوعی همه تجلی‌هایی از ذاتِ خداوند هستند. بنابراین نفس نیز حقیقت نه بلکه جلوه‌ای از ذاتِ خداوند است. این برداشت عرفانی از نفس در آرای رازی بازتاب یافته است. عرفان معمولاً از نقل و روایت‌های مذهبی با تاویل و برداشتِ منحصر به آرای عرفانی بهره می‌برد که رازی نیز در بحثِ نفس از همین رویکرد استفاده کرده است. ابن‌سینا جدی‌ترین فیلسوف، منطق‌دان و دانشمند در جهان اسلام است، با وصفی که درباره‌ی بسا موضوع و مسایل تحقیق کرده اما درباره‌ی بحثِ نفس، جایگاهی ویژه دارد و از نفس‌شناسانِ کلاسیک در جهان است که تدوینی تازه، جدید و مهمی از علم‌النفس ارائه کرده است. ابن‌سینا نفس را حقیقت می‌داند؛ حقیقتِ نفس را با بحث‌های فلسفی و منطقی اثبات می‌کند که درنتیجه از نظر معرفتی، آرای منسجم و یکدست از علم‌النفس ارائه می‌کند.