نقد انتقادی در میان روشنفکران دوره‌ی قاجاریه (مطالعه‌ی موردی: میرزا فتحعلی آخوندزاده، آقاخان کرمانی، میرزا ملکم‌خان و عبدالرّحیم طالبوف)

گسست جامعه‌ی قاجار از اندیشه‌ی سنتی و بروز گرایش‌های نوخواهانه در آن دوره، پیامد یک خودآگاهی انتقادی بود که به‌دنبال وقوع بحران‌های متعدد اجتماعی‌سیاسی رخ نمود. فرایند مدرن‌سازی و اصلاحات تجددگرایانه در دوره‌ی قاجار، جنبه‌های گوناگون جامعه‌ی آن روز را دربر گرفت. اساسی‌ترین عنصری که در فرایند مدرن‌سازی در این دوران موثر واقع شد، عنصر نقد و اندیشه‌ی انتقادی است. نظریه‌ی اجتماعی در نیمه‌ی دوم قرن بیستم شاهد توجه خاص به مقوله‌ی زبان بوده است. چرخش زبانی اصطلاحی است که درباره‌ی همین امر به‌کار برده می‌شود. رواج مفهوم گفتمان در علوم انسانی نیز محصول همین چرخش زبانی است. در ادوار مختلف تاریخ، تفکر انتقادی به اشکال گوناگون ظهور و بروز کرده است. پیدایی تفکر انتقادی ارتباطی مستقیم با بینش اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه دارد. از این رو در همه‌ی جوامع تفکر انتقادی به یک شکل رشد و تکامل نمی‌یابد. نقد ادبی یکی از شاخه‌های علوم ادبی است که اولین بار در عصر حکومت قاجارها به ایرانیان معرفی شد. این معرفی توسط دسته‌ای از روشن‌فکران صورت گرفت که با اندیشه‌های جدید غربیان آشنایی داشته و این اندیشه‌ها را در ایران تبلیغ کرده‌اند. ادبیات انتقادی قاجار زاییده شرایطی است که نویسنده به‌دلیل فشار حاکمیت و استبداد به انتقاد از وضعیت موجود می‌پردازد. در این دوره این‌گونه ادبیات در دوران خفقان سیاسی یعنی دوره ناصرالدین‌شاه، شروع به رشد کرد و در دوره مظفرالدین‌شاه، هم‌زمان با جنبش مشروطه و پس از آن، به اوج بالندگی خود رسید. مقاله‌ی حاضر سعی کرده است به بررسی اندیشه انتقادی در بین روشن‌فکران دوره‌ی قاجار بپردازد. این پژوهش از نوع توصیفی‌تحلیلی و با استفاده از روش کتابخانه‌ای و با ارجاع به منابع معتبر صورت گرفته است.