«اسکاز» در رمان سنگ صبور، اثرِ صادق چوبک

اسکاز یکی از پدیدارهای هتروگلاسیا است که منجر به حضور صدای دیگری در گفتمان‌هایِ ترکیبی آزاد غیرمستقیم و هتروگلاسیا در داستان می‌شود. اسکاز به دو دسته‌ی زینتی و هدف‌مند یا توصیف‌کننده تقسیم می‌شود که نوع اول ممکن است به‌صورت کلی باشد و همه‌ی ویژگی‌های اجتماعی و عرف‌پسندی زبان و صدای دیگری را ازدست بدهد و تنها یک آوا در آن به‌گوش برسد. در نوع دوم، شیوه‌ی کلامی شخص دیگر به‌عنوان دیدگاه و موضعی برای پیش‌برد داستان به‌کارمی‌رود. ویژگی‌های اسکازی به‌طور کلی به دو دسته‌ی ساختاری و محتوایی تقسیم می‌شوند. در این جستار با بررسی سنگ صبور، ویژگی‌های اسکازی این داستان سیلان ذهن را که 6 ویژگی ساختاری و 5 ویژگی محتوایی است، مطرح می‌کنیم. ویژگی‌های ساختاری عبارتند از: انعطاف‌ها (جابه‌جایی اجزا)، حذف‌ها، تکرارها، شکستگی کلمات و لهجه، واژگان خاص و اصطلاحات و تکیه‌کلام‌ها و جمله‌های پرسشی، و ویژگی‌های محتوایی عبارتند از: عدم سانسور، محدودیت افق فکری، کاربرد اعتقادات دینی و باورهای عامیانه، شاعرانگی و ابهام زبان. از میان ویژگی‌های ساختاری، انعطاف‌ها، حذف‌ها و شکستگی کلمات، پرکاربرد هستند و از میان ویژگی‌های محتوایی، محدودیت افق فکری و شاعرانگی به‌دلیل حضور صدای دیگری در بخش‌هایی از داستان به‌جای حضور راوی و تشبیهات و توصیفات فراوان، دارای بسامد بالایی هستند. کارکردهای اسکاز عبارتند از بسطِ گستره‌ی ذهن، انتقال حجم بیشتر اطلاعات توام با تسریع در آن، امکان ترسیم و انعکاس روحیات و خلقیات شخصیت‌ها، برجسته کردن نگرش، باورپذیری و ایجاد توهم حضور در فضای ذهن در خواننده.