مابعدالطبیعه: از انکار تا امکان، از منظر عقلانیتِ فلسفیِ اسلامی

مابعدالطبیعه که به معنای دقیق کلمه، دانشی است حول وجود چونان وجود و اوصافی که به آن به‌سبب نفس آن تعلق دارند؛ از قرن 17 به این سو در غرب، مورد مخالفت و انکار قرار گرفته است. جریان‌های فلسفی‌ای چون: تجربه‌گرایی و پوزیتویسم و مهم‌تر از همه فیلسوفی چون ایمانوئل کانت، مابعدالطبیعه را یا بی‌معنا و فاقد عقلانیت و یا ناشی از توهم اجتناب‌ناپذیر عقل محض دانسته و امکان آن را به عنوان یک علم، مورد انکار قرار داده ا‌ند. زیرا، به زعم آن‌ها گزاره‌های مابعدالطبیعی غیر قابل اثبات با تجربه‌ی انسانی و اصل تحقیق‌پذیری بوده و سر از تناقض درمی‌آورند که به‌سخن کانت، منشا این تناقض، توهم عقل محض می‌باشد. اما از نظر این پژوهش، به تعبیت از معیارها و سنجه‌های معرفت‌شناختی‌ِ حاکم بر فلسفه‌ی اسلامی، مابعدالطبیعه نه‌تنها به عنوان یک علم، ممکن و برخوردار از عقلانیت است، بلکه موضوع و مسائل آن برای علوم دیگر، از جمله علوم تجربی به عنوان پیش‌فرض، امری ضروری، و امکان آن مستلزم تحقق امکان گزاره‌ها و قوانین علمی است. زیرا، ضرورت مابعدالطبیعه، ناشی از ضرورت واقعیت چونان واقعیت که مبدا شیئیت و اثربودن هر چیزی و هر امری است، می‌باشد.در این پژوهش، با تبعیت از عقلانیت فلسفیِ اسلامی، نخست مابعدالطبیعه تعریف و اثبات، سپس دیدگاه تجربه‌گرایان و پوزیتویست‌ها و در نهایت دیدگاه ایمانوئل کانت، مهم‌ترین فیلسوف عصر روشنگری و از منتقدان جدیِ مابعدالطبیعه، بیان و مورد نقد قرار گرفته است.