وحدت وجود و وحدت شهود در مکتب مولوی، افلاطونیان و ابن عربی

در طول تاریخ محی الدین ابن عربی به عنوان عارف وحدت وجودی قلمداد شده است در حالی که او عقاید وحدت شهودی دارد. از طرف دیگر کسانی مثل امام محمد غزالی و مولوی و افلاطونیان عقاید وحدت وجودی دارند. هم وحدت وجودی ها و هم وحدت شهودی ها بر این باور هستند که این عالم یعنی جهان محسوس، سایه و تصویر است و همچنان که سایه و تصویر هیچ گونه استقلال و جوهریتی ندارد این جهان نیز هیچ گونه استقلال و جوهریت و حقیقتی ندارد، اما یک تفاوت مهم بین عقاید وحدت وجودی و وحدت شهودی وجود دارد و آن اینکه اگرچه وحدت وجودی ها مانند وحدت شهودی ها این جهان را سایه و تصویر می دانند اما براین باورند که در این جهان و در وجود انسان ها عنصر و جوهری خدایی وجود دارد که از معدن الوهیت آمده است. آنها این عنصر را گاهی روح و گاهی جان و گاهی نفس و گاهی دل می گویند و چنین می پندارند که روح در این جهان اسیر جسم و تن و ماده شده است و هنگامی که از این اسارت رهایی پیدا کرد، روح، یعنی این عنصر الهی، به همان منبع یا اقیانوس اصلی یعنی به الوهیت برخواهد گشت و با آن به وحدت خواهد رسید. با این همه وحدت شهودی ها که محی الدین ابن عربی از سردمداران آنها است بر این باورند که در جهان هستی و در وجود ما هیچ گونه عنصر و گوهر خدایی وجود ندارد و همه عالم و از جمله ما انسان ها تصویر و سایة خداوند هستیم و از خداوند هیچ چیز در ما نیست و ما نمی توانیم با خدا به وحدت برسیم؛ بلکه چون عالم سایه و تصویر خداوند است پس به هر جا که بنگریم به جز خداوند و یا سایة او چیزی دیگر برای دیدن و احساس نداریم. دقت در عقاید پیشینیان نشان می دهد که عقیده به وحدت وجود ریشه در باورهای افلاطونی و نوافلاطونی، به ویژه فلوطین، دارد و بیشتر به نظریة فیضان و صدور فلوطین شبیه است. بنابراین ما در این مقاله عقاید افلاطون، فلوطین، مولوی، امام غزالی و ابن عربی را مورد بررسی قرار داده و تشابهات و نقاط افتراق و جدایی آنها را نشان داده ایم و نشان داده-ایم که برخلاف باور تاریخی که احتمالا بعد از متهم کردن ابن عربی به داشتن عقاید وحدت وجودی توسط ابن تیمیه به وجود آمده است ابن عربی اصولا وحدت شهودی است. یعنی به هرچه در این عالم نگاه می کند خدا را می بیند. زیرا عالم سایه و تصویر خداست، اما مولوی، افلاطونیان و امام غزالی وحدت وجودی هستند و بر این باورند که جوهر و اصل ما که در نظر آنها روح ماست بعد از جدایی از تن به معدن و دریای الوهیت و به خداوند خواهد پیوست و با او یکی شده و به وحدت خواهد رسید.