بررسی عارضۀ حرکت در نی‌نامه

مثنویِ معنویِ جلال‌الدین محمد بلخی رومی معروف به مولوی را بزرگ‌ترین اثر عرفانی بشر دانسته‌اند. حقیقت این اثر دعوت به استغراق در «عشق» و ترک ماسوای آن است‌. مغز دعوت و پیام آن به زبان تمثیل در چهارده بیت از هژده بیت معروف به «نی‌نامه» فشرده شده است‌ مهم‌ترین لازمه از لوازم «عشق»، حرکت یا تغییر است‌ چنان که مهم‌ترین لازمۀ آتش، سوختن است. حرکت یا تغییر حقیقتی است‌ که در ذات هستی نهفته است‌. روح انسان نیز به عنوان بخشی از هستی مستلزم حرکت یا تغییر است‌. بدین دلیل بشر به تجارب زیستی و اجتماعی که در طول حیات برای انسان حاصل می‌شود، قناعت نکرده است و با ایجاد مراکز آموزشی برای ایجاد حرکت در روح انسانی بیش از هر چیز تلاش می‌کند. یکی از مهم‌ترین اهداف بعثت انبیا را هم باید در ایجاد حرکت جست. سه خاصّیّت ذاتیِ حرکت، تدریجی بودن، متصل بودن، و گذر از یک «هستی» به «هستی دیگر» است‌ و گرنه انتظار تغییر معقول نخواهد بود. در این مقاله به روش تحلیل منطقی هر بیت، ابیات نی‌نامه بررسی شده‌اند. حاصل بررسی این است‌ که حرکتی که مولوی مصرانه در مخاطبان اثر خود می‌جوید، از دو خاصّیّت تدریج و اتصال بی‌بهره است‌ و در نتیجه به خاصیت سوم دسترسی ندارد لذا مثنوی نمی‌تواند یک اثر تعلیمی باشد و مخاطبان او، از این اثر، راهی برای ایجاد جهش و حرکت در خود نمی‌یابند.