مسئولیت پرداخت دیه از سوی عاقله از منظر فقه وحقوق اسلامی

یکی از مباحث قابل‌توجه در حقوق اسلامی، مسئله عاقله و مسئولیت آن در پرداخت دیه است. عاقله از ماده عقل به معنای منع و بازداشتن است و در اصطلاح، به افرادی اطلاق می شود که مسئولیت پرداخت دیه را به‌جای جانی بر عهده می‌گیرند. این افراد شامل بستگان ذکور نسبی پدر و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث هستند؛ به‌طوری‌که همه‌کسانی که حین الفوت می‌توانند ارث ببرند، به‌صورت مساوی عهده دار پرداخت دیه خواهند بود. ضمان یا مسئولیت عاقله مبتنی بر قرارداد اجتماعی بین افراد قوم در جامعه سنتی پیش از اسلام به شمار می‌رفت که در زمان خود، از پشتوانه حقوقی برخوردار بود و پس از اسلام هم مورد امضای شارع قرارگرفته است. موضوع مسئولیت عاقله در قتل و جنایات خطایی مطرح است و عاقله باید واجد صفاتی ازجمله ذکور، عقل، بلوغ و قدرت در پرداخت دیه باشد. برای این که عاقله را مسئول پرداخت دیه بدانیم، باید شرایطی رعایت شود: خطایی بودن جنایت، ثبوت بابینه و این که جنایت عضو به‌اندازه موضحه و یا بیشتر از آن باشد و دیه به خاطر ضرر بدنی بر شخص آزاد واجب شده باشد. بعضی اندیشمندان اسلامی، مسئولیت عاقله را در همه جوامع ثابت دانسته و برای این نظر، دلایلی ذکر کرده اند.