چارچوب مفهومی و وضعیت ادبیات نوآوری اجتماعی در ایران

در این مقاله سعی شده ابهامات و اغتشاشات مفهومی موجود در ادبیات نوظهور نوآوری اجتماعی را دسته‌بندی و نهایتاً تعریفی جامع، ارائه شود. سپس ادبیات مکتوب (شامل مقاله و کتاب) موجود در کشور ارزیابی و نقد شده و نهایتاً فعالیت‌های مورد ادعای نوآوری اجتماعی در کشور شامل کمیته امداد- جهاد سازندگی- هیئت‌ها و خیریه‌ها مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت. از میان بیش از 100 تعریف موجود که از سال 2011 میلادی تاکنون در حوزه نوآوری اجتماعی مطرح شده شاید بتوان آنها را در 7 دسته جای داد: دسته اول: نوآوری اجتماعی برای انجام کاری خوب (زندگی بهتر رفاه/ بهبودی) در/ برای جامعه- دسته دوم: نوآوری اجتماعی برای تغییر شیوه‌های اجتماعی و/ یا ساختار- دسته سوم: کمک به توسعه شهری و جامعه- دسته چهارم: تجدید سازمان فرایندهای کار- دسته پنجم: درهم‌آمیختگی نوآوری‌های فناورانه با مفهوم فرهنگی- دسته ششم: ایجاد تغییرات در حوزه و قلمرو کار اجتماعی(محرومیت اجتماعی)- دسته هفتم: ایجاد نوآوری با استفاده از ارتباطات. در نهایت به نظر من، نوآوری اجتماعی مجموعه فعالیت‌ها و اقدامات جدیدی هستند که پاسخ‌هایی بهتر و اثربخش‌تر برای مشکلات اجتماعی حداقل یک قشر از جامعه، فراهم می‌کنند. این امر از طریق فرآیندهای اجتماعی در قالب ارزش‌ها و هنجارهای بومی، به عبارتی ایجاد روابط اجتماعی بین گروه‌های مختلف که در حل مشکل مورد نظر ذی‌نفع هستند، جلب مشارکت و توانمندسازی آنها، صورت می‌پذیرد. نکته مهم در این تعریف؛ توجه به سه رویکرد کلیدی غالب درباره نوآوری اجتماعی شامل تقاضای اجتماعی، چالش‌های اجتماعی و تغییرات سیستماتیک است که به فرایند توسعه سازمانی و تغییر در روابط نهادها و ذی‌نفعان، تحول در نگرش‌ها و باورها، راهبردها و خط‌مشی‌ها، ساختارها و فرآیند سازمانی، خدمات و سیستم‌های ارائه آن و روش‌های کار، ماموریت و مسئولیت موسسات، پیوند میان آنها و طیف مختلف بازیگران مربوط است. ارزیابی 30 مورد ادبیات مکتوب (شامل مقاله و کتاب) موجود در کشور نشان از مغشوش بودن مفهوم، میدان و مناسبات این پدیده نوظهور دارد. ادبیات جهانی نیز بنا بر رویکردهای متفاوتی که متناسب با هر فرهنگ و جامعه داشته، کاملاً متفاوت و مشوش است. جالب آنکه حداقل محقق، به مطالعه یا مقاله‌ای که با تحلیلی اجتماعی- انتقادی به پدیده نوظهور نوآوری اجتماعی پرداخته باشد، بر نخورده در حالی که مهم‌ترین قید این مفهوم، اجتماعی است. یکی از مشکلات رویکردهای مورد ادعای نوآوری اجتماعی (سنتی، هیئتی و خیریه‌ای (که همه می‌خواهند نفعی برسانند))، آن است که چون مقطعی کار می‌کنند و به لحاظ زمانی، پایایی ندارند؛ واقعاً معضل را از بین نبرده و در بهترین حالت مثل یک مسکِّن هستند. می‌توانید مسکِّن را دوباره تجویز کنید ولی ریشه مسئله هیچ تغییری نکرده است.