ظرفیت آب‌های نامتعارف با تاکید بر منابع جدید آب در ایران (معطوف به تدبیر شماره 29 سند الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت)

ایران در کمربند خشک و نیمه خشک کره زمین واقع شده و به جز باریکه حاشیه دریای خزر دارای اقالیم فراخشک، خشک و نیمه‌خشک بوده و به طور طبیعی با مسائل ناشی از کاهش بارش مواجه بوده، هست و خواهد بود. افزایش جمعیت و بالا رفتن سطح استاندارهای زندگی فردی و اجتماعی مصرف آب بالا برده و زمینه‌های بحران این کمبود طبیعی بارندگی را افزایش داده و در دهه‌های اخیر به دلایل مختلف به نحو حادتری در پیش پای پیشرفت کشور قرار گرفته و در بهره‌برداری از آن حتی گاه باعث حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردمی نیز شده است و چنانچه به طور ریشه‌ای تدبیری اندیشیده نشود، پیش‌بینی می‌شود این اعتراضات بحران‌های اجتماعی را شدت بخشد. از آنجا که آب، مبنای آبادانی است، الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت، به این مسئله در تدبیر 29 پرداخته است. همان‌طور که در این تدبیر آمده است یکی از شیوه‌های تامین آب، گسترش بهره‌برداری از آب‌های نامتعارف (اعم از شناخته شده یا ناشناخته) است که این مقاله تلاش می‌کند ابعاد مختلف آن را بررسی کند. منابع آبی موجود در کره زمین را می‌توان به دو دسته متعارف و غیرمتعارف تقسیم کرد. اگر نزولات جوی، آب‌های سطحی و زیرزمینی (کم عمق) در طبقه‌بندی آبهای متعارف قرار داده شوند، منابع آبی نامتعارف به آن دسته از آب‌هایی اطلاق می‌شود، که به صورت معمول قابل استفاده نیستند. این آب‌ها را نیز می‌توان به دو دسته شناخته شده (آب‌های شور و لب شور، زه‌آب‌ها و پساب‌های کشاورزی، صنعتی، خانگی و شهری) و ناشناخته یا جدید (فسیلی و ژرف) تقسیم کرد. هر یک از منابع نامتعارف بسته به هدف استفاده، نیازمند تصفیه‌های فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی می‌باشند. مضافا بر اینکه تبدیل آنها به آب قابل استفاده برای هریک از مصارف، هزینه بر است. با این وجود با توجه به اینکه منابع آب متعارف محدود بوده و افزایش تقاضا و بهره‌برداری زیاد منجر به وارد آمدن فشار به منابع موجود یا متعارف شده است، به منظور جلوگیری از افت بیشتر سفره‌های آب زیرزمینی، بایستی به استفاده از آب‌های نامتعارف و ایجاد زیر ساخت‌های لازم در این زمینه بیش از پیش توجه کرد. با توجه به محدودیت منابع آب متعارف و افزایش تقاضای آب و بهره‌برداری زیاد از آن به دلیل توسعه بخش‌های کشاورزی و صنعت، افزایش جمعیت و گسترش شهرها و مناطق مسکونی، بهره‌برداری از راهکارهای جایگزین مانند استفاده از آب‌های نامتعارف‌ و ایجاد زیرساخت برای آن را الزامی کرده است. از طرفی، آب‌های زیرزمینی، تنها منبع موجود آب در بسیاری از نقاط کشور هستند و استفاده فزاینده از این منابع، منجر به افت چشمگیری در سطح سفره‌های زیرزمینی شده است. این افت، باعث شور شدن سفره‌ها نیز شده است. در این راستا، راهبرد اصلی تامین آب باید بر اساس استفاده بهینه، صرفه‌جویی و مدیریت مدبرانه آب‌های متعارف باشد چراکه از منابع آبی نامتعارف نباید به‌جز در شرایط بحران استفاده شود. بخش ناشناخته‌تر آب‌های نامتعارف، آب‌های ژرف هستند. آب‌های ژرف، نوعی آب زیرزمینی است که در اعماق پایین‌تر قرار دارند و در بسیاری از مناطق جهان یافت می‌شوند و در صورت فقدان ذخایر آب زیرزمینی در عمق‌های متعارف، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شوند. با توجه به اینکه ایران، یکی از کشورهای مهم جهان در منابع آب کارستی (آهکی) است و بخش مهمی از سازندهای کربناته در غرب و جنوب کشور، توان کارستی زیادی دارد و چشمه‌ها و رودهای پرآبی از این مناطق سرچشمه می‌گیرد، می‌تواند منبع مناسبی برای آب نامتعارف باشد. حوضه‌های آب ژرف در ایران با بهره‌گیری از روش‌های جدید و عمیق ژئوفیزیکی ارزیابی شده است. بر این اساس، تلاش شده تا در گام اول، میزان تخلخل در ژرف‌ها، بیشتر در محل گسل‌ها و احتمال انتقال آب‌های زیرزمینی در آنها بررسی شود. نقاطی نظیر آبغار (فارس) و موقعیت گسل‌های مهم و شناخته، نظیر گسل‌های قطر-کازرون، برازجان، اهرم، دهشیر، انار، آباده و ...، ارزیابی میدانی- دستگاهی شده است. از آنجا که فلات ایران، به طور عمده، مرتفع‌تر از اغلب کشورهای پیرامون است بیشتر گرایش منابع آب ژرف، در مسیر خروج از کشور است و تنها در شرق و شمال‌غرب کشور، امکان تغذیه منابع آب ژرف از کشور‌های همسایه (مناطقی از افغانستان و ترکیه) وجود دارد. به طور کلی، این پژوهش نتایج مطالعات آب‌های ژرف در ایران را به شکل زیر بیان کرده است:1- بر پایه مطالعات انجام شده و انطباق آن با مطالعات مشابه در جهان، منابع آب ژرف در دو کیلومتر بالای پوسته ایران‌زمین حدود 280 هزار میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود.2- یافته‌های جدید مطالعات، مبین نیاز به بازنگری در محاسبات بیلان منابع آب کشور است.3- این مطالعات سبب تعمیق شناسایی منابع و ذخائر زیرزمینی (اعم از آب، نفت و معدن) می‌شود.4- مناطق مطالعه ‌شده تاکنون استان‌های فارس، بوشهر، یزد، آذربایجان‌غربی و شرقی (منطقه دریاچه ارومیه)، سیستان و بلوچستان (منطقه سیستان و منطقه بلوچستان) است.5- با توجه به اهمیت مسائل و مخاطرات محیط‌زیستی مطرح‌شده برای اجرای طرح‌های بهره‌برداری از منابع آب نامتعارف، توصیه می‌شود مطالعات کامل و جامعی برای ارزیابی آثار محیط‌زیستی و بررسی امکان اجرای طرح‌های مذکور شود.6- یافته‌های این مطالعات، نشان‌دهنده ورود آب‌های زیرزمینی ژرفی از شرق، شمال و شمال‌غرب کشور به سرزمین ایران است. در بقیه مرزهای کشور، آب‌های زیرزمینی به خارج از سرزمین، زهکش می‌شوند.