فن‌شناسی، گزینش‌گری فنی و فن‌پرستی در فرهنگ عمومی ایران معاصر

بنا بر پرسش بُنیادی اندیشکده نوآوری: چرا در این جهان معاصر که بر «قاعده نوآوریِ مُدام در فن‌آوری» بنا شده، جهان ذهن و زندگی ما چندان سهیم نیست؟ فرهنگ ما که شیفته فن بوده، نه در مقام خالق توفیق داشته و نه در مقامِ مُقلّد، خردمندانه عمل کرده است. فرهنگ عمومی ایران در طول یک ونیم سده گذشته اتفاقاً هرگز از نوآوری عاری نبوده، امّا تقلیدِ ناخرمندانه نیز در آن کم نیست. از مهم‌ترین منصه‌های بروز این دو وجه، می‌توان «آشپزخانه ایرانی» را نام بُرد که از سویی، کارگاهی است معمولاً سرشار از نوآوری زن ایرانی و کُنشگری فعال و گزینشگرِ وی، از دگر سو انباشته از ابزارهایی که وجودشان در این کارگاه فاقد توجیه خردمندانه است. آنجا که نوآوریِ جدی رُخ می‌دهد، ردّ یک خرد تمدنی را می‌توان در فرهنگ عمومی ایرانیان یافت؛ آنجا که انواعی از ابزارهای بی‌استفاده مشاهده می‌شوند، دلالت بر فرهنگی دارند که قادر به نوآوری نیست، بل که گاه اصلاً تا این حد خودآگاه نیست که نسبت مشخصی میان «خود» با «ابزار» ایجاد کند. هزاران نمودِ دیگر، حاکی از خرَدِ گُزینشگرِ خودآگاه و نُوآورند، هرچند فرهنگ عمومی ایران معاصر آکنده از انواع خِرَدگُریزی نیز هست. می‌توان دریافت که در اقتصاد، ایرانیان در سطح خُرد موفّق و نوآور، اما در سطح کلانْ تقریباً به طور مُطلق ناموفق بوده‌اند؛ بالعکسِ هنر، چه هنر برای عرضه به بازار هنر، چه به ویژه هنرِ تنیده و ممزوج در ساخت زندگی. با این مقدمه توجه خود را بر تفاوت سه مفهومْ متمرکز می‌کنیم: فن‌شناسی (technology) در برابر فن‌جویی (technophilia) و فن‌پرستی (technomania). با تحلیل روندهای این سه در تاریخ اجتماعی ایران معاصر، می‌توان گُزینشگریِ فن‌شناسانه و نیز نوآورانه در فرهنگ عمومی را ناشی از تداوم خرَد تمدّنی در شرایطی توصیف کرد که آکنده از انواع خردگُریزی نیز هست. فرهنگ عمومی ایران بسیار موجد نوآوری بوده و هست امّا عُمدتاً هنگامی که فن از فرهنگ برخاسته و از خردِ جاری در این فرهنگ ناشی شده است؛ هر گاه فن با این خرد بیگانه بوده، نسبت ما با آن در بهترین حالتْ فن‌جویانه و در بدترین حالتْ فن‌پرستانه ویرانگر بوده است. سرانجام، هر چه دامنه بررسی ما از فرهنگ غیررسمی به سوی فرهنگ رسمی بیشتر معطوف می‌شود، کمتر می‌توان از خرَدِ گُزینشگر و نوآور نشان یافت، حتی اصلاً کمتر می‌توان برای فن‌شناسی (که شرط کُنشگری است) «امکانی» در فرهنگ رسمی ما یافت.