واکاوی ساختار قالی محرابی از منظر نماد شناسی (قالی محرابی آیت‌الکرسی موزه آستان قدس‌رضوی)

هنرهای سنتی گوناگون ایران را می‌توان آیینه‌ای دانست که معانی واحد فرهنگ ایرانی را در صور گوناگون به تصویر می‌کشد. همه آن‌ها به مفاهیمی مشترک دلالت دارند که آمیزه‌ای از باورهای ایرانی اسلامی است. قالی ایرانی بارزترین مکان و بازتاب‌دهنده مفاهیم و نمادهای فرهنگ ایرانی باید دانست. طرح قالی محرابی متاثر از محراب‌های مساجد ایرانی طراحی شده و به مرور زمان نقش‌مایه‌ها و نمادهای ایرانی و اسلامی به آن اضافه شده و طرحی رویایی و ملکوتی که تصویری از دروازه بهشت را تداعی می‌نماید به وجود آورده است. در مقاله حاضر مرحله نخست؛ قالی محرابی از لحاظ انواع طرح و فرم مورد بررسی قرار گرفته است. سپس (قالی محرابی آیت‌الکرسی) موجود در موزه آستان قدس رضوی به لحاظ طرح و نقش و مفاهیم و نمادهای موجود در آن را مورد مطالعه قرار داده و در نهایت نقش‌مایه‌های به کار رفته را با توجه به معانی و باورهای اسلامی– ایرانی تحلیل نموده است. از این رو مقاله حاضر ضمن معرفی انواع قالی‌های محرابی به لحاظ فرم و ساختار کلی، به بررسی تاریخی چگونگی شکل گرفتن این طرح از آغاز تا کنون خواهد پرداخت. بنابراین به سوالات اصلی مقاله: معانی موجود در نقش مایه‌های به‌کار رفته در قالی‌های محرابی چیست؟ دلایل به کار بردن این نقوش در ساختار محراب‌ها چه بوده؟ علت ترکیب نقش‌مایه‌ها و کتیبه‌ها و آیات و اشعار چیست؟، را پاسخ خواهد داد. این مقاله با روش تحقیق توصیفی و با رویکرد تطبیقی و تحلیلی انجام شده است. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای، مطالعه کتب و مقالات موجود و مطالعات میدانی بوده است. مطالعات نشان می‌دهد تمام نقوش و نمادهای به کار رفته در این قالی‌ها ریشه در فرهنگ ایرانی داشته و با فرهنگ اسلامی با هدفی هم‌سو، که همانا به تصویر کشیدن باغ بهشت ایرانی اسلامی است، با هنر ایرانی پیوند خورده و به زیباترین نحو، جلوه‌گاه هنر ناب ایرانی اسلامی شده است.