بررسی فقهی و حقوقی مقتضی ذات عقد

اقتضای ذات عقد، اثر و نتیجه‌ی ذاتی عقد است که هدف و غرض انعقاد عقد، تحقق آن است. شرط خلاف مقتضای عقد این اثر را از عقد سلب می‌کند و موجب بطلان شرط و عقد می‌گردد در اینکه شرط خلاف مقتضای عقد، موجب بطلان عقد است؛ تردیدی نیست اما اینکه معیار تشخیص مقتضای ذات عقد چیست بحثی است که محل اختلاف بین فقها و حقوقدانان است. لذا هر عقد آثار گوناگونی دارد. یکی از این آثار، اثر جدانشدنی و اصلیِ عقد است. فقیهان و حقوق‌دانان از این اثر به «مقتضای ذات عقد» تعبیر می‌کنند. مقتضای‌ ذات عقد موضوع اصلی و اثری است که اگر از عقد گرفته شود جوهر و مفاد آنچه مورد تراضی است از بین می‌رود. مقتضای‌ عقد بستگی به نوع عقد دارد هر عقد ی مقتضای خاص خود را دارد. مقتضای عقد بیع، انتقال مالکیت و انتقال منفعت مقتضای عقد اجاره است. حقوقدانان در مبطل بودن این شرط و چرایی و چگونگی آن اختلافاتی دارند؛ اما به‌طور کلی توجیهشان این است که طرفین عقد با آوردن این شرط در حقیقت مفادی را که قبلاً در عقد تراضی کرده بودند را نفی می‌کنند و به دو انشاء متضاد بر می‌گردد. در این پژوهش نگارنده در پی آن است تا در حد امکان معیارها و ضوابطی که برای کشف مقتضای عقد در فقه و حقوق مطرح شده است تبیین کند و ضابطه‌ی صحیح‌تر را بیابد. روش این پژوهش از نوع توصیفی – تحلیلی است و شیوه گرداوری مطالب به‌صورت اسنادی – کتابخانه است.