چرخش‌های تحول‌آفرین آموزش به یادگیری در عصر پساکرونا

هم‌زمان با پیدایش و شیوع ویروس کووید-19 و همه‌گیری بیماری کرونا به‌عنوان یکی از این بحران‌های بهداشتی تاثیر مستقیمی بر بخش‌های مختلف جوامع گوناگون ازجمله نهاد آموزش‌وپرورش گذاشته است. در چنین شرایطی جریان آموزش در بستر فضای مجازی ادامه یافت و تاثیراتی را بر یادگیری دانش‌آموزان و دانشجویان و تجارب مربیان به ارمغان آورد. این مقاله به دنبال آن است که با توجه به تجارب به‌دست‌آمده از چگونگی آموزش در دوران کرونا زیستی و مقایسه آن با نحوه آموزش دوران قبل از کرونا، رهیافتی را برای ارائه آموزش جهت دستیابی به یادگیری اثربخش‌تر در دوران پساکرونا ارائه دهد. آموزش در عصر پساکرونا چه مواجهه‌ای با یادگیری خواهد داشت؟ سوال اصلی مقاله است. برای پاسخ به سوال مذکور؛ نخست، با توجه به نظرات به‌دست‌آمده به روش زمینه‌یابی و از طریق مصاحبه تلفنی با نمونه در دسترس 25 تن از معلمان مدارس امام رضا (ع)(15 تن 5 تن معلمان ابتدایی، 5 تن معلمان متوسطه اول و 5 تن معلمان متوسطه دوم) و (10 تن) مدرسان دانشگاه وضعیت مواجهه آموزش به یادگیری در قبل و در دوران انتشار ویروس کرونا مورد مقایسه قرار گرفت و مزایا و معایب هریک بیان گردید؛ سپس چگونگی چرخش تحول‌آفرین آموزش به یادگیری در عصر پساکرونا با رهیافت آموزش و یادگیری ترکیبی مورد نظروری قرار گرفت. در نهایت با بهره‌گیری از الگوی آکر، منطق و عناصر برنامه درسی مبتنی بر آموزش و یادگیری ترکیبی تدوین گردید و پیشنهادهای جهت سیاست‌گذاران و برنامه ریزان درسی ارائه شد.مقایسه وضعیت مواجهه آموزش به یادگیری در قبل و در دوران انتشار ویروس کرونااشنایدر هینز (2006) بیان می‌کند که بسیاری از مربیان موافق این عقیده‌اند که تفاوت مهمی بین یادگیری مجازی (برخط و آفلاین) و یادگیری حضوری مبتنی بر کلاس درس وجود دارد. برخی از این تفاوت‌ها پررنگ‌تر هستند و برخی کمتر به چشم می‌آیند. در زیر به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.جدول 1- مزایا و معایب آموزش حضوری و آموزش مجازیحضوریمجازی (آنلاین)مزایامعایبمزایامعایبمنظم شدن یا نظم و انضباطزمان و مکان مشخص و محدودیت‌های ناشی از آنمی‌تواند بسترهای مناسبی برای آموزش مجازی شکل بگیرد و به این صورت دسترسی کودکان به سطح آموزشی بالا از هرجایی امکان‌پذیر باشدتقلب به‌جای کوشش و رقابتمشارکت فعالهزینه‌های زیادآموزش می‌تواند دچار محدودیت زمانی یا محدودیت مکانی نشود. خانواده‌ها زمان بیشتری را در کنار هم سپری کنند.گلایه معلمان از دانش‌آموزان راحت‌طلب و والدینشانتجربیات جمعی زیادهزینه‌های رفت‌وآمدارزش آموزش‌وپرورش و مقام معلمی برای سایرین نمایان شود.کندی سرعت اینترنت و بازی با اعصاب و روان دانش‌آموزان و معلمانآشنایی با افراد و ارتباطاتاحتمال حذف شدنسواد رسانه‌ای در سطح مردم بیشتر شودناتوانی خرید گوشی برای بعضی و هزینه‌های میلیونی برای برخیطرح سوالات ذهنیعدم رعایت شرایط یادگیرندگان با شرایط ویژه جسمی و حرکتیمختصر و مفیدنداشتن ساعت مشخص آموزشاجبار به نتیجهمشکلات ناشی از عدم نظارت در برخی کلاس‌ها و مدارسدر دسترس و بروزکاهش انگیزه تحصیلیشناخت خوب معلم‌ها از دانش‌آموزانپرخاشگری‌هامحدودیت زمان و مکان وجود نداردیکنواختی و دل‌زدگی یادگیرندگانکمک به یادگیرندگانی که سبک یادگیری آن‌ها مشارکتی استآموزش برخی رفتارهای منفی از طرف همتایانهزینه کم و باصرفهدرگیری بیش‌ازحد خانواده در روند تحصیلی کودکحضور دانش‌آموزان در اجتماععوامل اضطراب زا در محیط‌های مدارسمناسب برای افراد شاغل و پرمشغلهعدم شرایط مناسب خانوادگی برای برخی از کودکانسطح یادگیری بیشترمحدود بودن مدت‌زمان یادگیریروال آموزشی اصولیاحساس انزواهزینه‌های کمتر وسایل و تجهیزاتیکدست نبودن سطح دانش افراد ازنظر میزان نیاز به تکرار مطالببازی کاری و ترغیب فراگیرانتنظیم نبودن ساعات خواب‌وبیداری دانش‌آموزانآرامش روانیبه دلیل ازدحام جمعیت، ممکن است صدای استاد به‌خوبی به گوش همه نر‌سد و کیفیت آموزش پایین ‌آیدصرفه‌جویی در وقتحواس‌پرتی زیادسطح تمرکز بیشترصرفه‌جویی در هزینه و داشتن پس‌اندازمدیریت ضعیف و کنترل کمتر معلمان روی دانش‌آموزانروابط بیشتر اجتماعیکاهش اضطراباز بین رفتن ارﺗﺒﺎط ﭼﻬﺮه ﺑﻪ ﭼﻬﺮه و غیرکلامی و امکان پرسش و پاسخ و تعامل حضوریتقویت هوش هیجانیتحصیل در هرکجا و شرایطناآشنایی برخی از معلمان و اساتید با سیستم آموزش آنلاینکار گروهی و تیم ورک هم راحت‌تراعتبار بالای علمیایجاد تنبلی، بی‌تحرکی و چاقیدور شدن از کار گروهی و عدم مشارکت با هم‌کلاسی‌هاچرخش تحول‌آفرین آموزش به یادگیری در عصر پساکروناازآنجایی‌که کرونا سبک‌ها و شیوه‌های آموزش را از سنتی به مجازی تغییر داد و معلمان و مدرسان را به یادگیری شیوه‌های نوین تدریس و آموزش وادار کرد؛ بنابراین نباید از این تجربه به‌راحتی عبور کرد و در عصر پساکرونا دوباره آموزش را بر مدار سنتی استوار کرد. چرا که شیوه‌های سنتی دارای نواقصی نظیر زمان و مکان مشخص، هزینه‌های زیاد، رفت و آمد، احتمال حذف شدن در صورت غیبت دانش‌آموز و غیره است که با فرصت تجربه کرونا موقعیت بازنگری و اصلاح آن فرارسیده است. از طرفی افتادن در ورطه یک جانبه آموزش مجازی هم نارسایی هایی دارد. ازجمله اینکه آموزش در بستر فضای مجازی بدون توجه به نحوه یادگیری، غفلت از بخش اصلی هدف تعلیم و تربیت دانش‌آموزان است. غیبت حضوری و عدم وجود معلمان به‌عنوان افرادی که بیشترین نقش را در یادگیری دانش‌آموزان دارد موجب عقیم شدن برنامه درسی است؛ بنابراین ایجاد تعادل در آموزش سنتی و مجازی ضرورت دارد و تجربیات دوران همه‌گیری کرونا فرصت خوبی برای بازنگری در برنامه درسی و آموزش جهت دستیابی به یادگیری اثربخش فراهم آورده است. برای این منظور گذر از وضع موجود (آموزش حضوری) به وضع مطلوب، چرخش تحول‌آفرین آموزش به یادگیری که اصل و اساس تعلیم و تربیت است را در عصر پساکرونا طلب می‌کند.با توجه به مشکلات، محدودیت‌ها و نقاط ضعف برنامه‌های درسی سنتی و یادگیری مجازی در اکثر مراکز آموزشی دنیا، گرایش به برنامه درسی مبتنی بر آموزش و یادگیری ترکیبی ایجاد شده است. منظور از برنامه درسی مبتنی بر آموزش و یادگیری ترکیبی، ترکیب برنامه درسی حضوری (چهره به چهره) با برنامه درسی مجازی (برخط و غیر برخط) است (بدیعی، فرج الهی، 1395) به‌عبارت‌دیگر، برنامه درسی مبتنی بر آموزش و یادگیری ترکیبی، کاربرد متقابل و تعاملی از یادگیری مجازی و حضوری است (لوین، سینگ، باتمن و گلور ، 2009). برنامه درسی مبتنی بر آموزش و یادگیری ترکیبی، نوعی برنامه درسی است که گستره‌ای از فعالیت‌ها و فرصت‌های یادگیری ازجمله؛ فعالیت‌های یادگیری در کلاس درس، مبتنی بر وب و برخط را برای یادگیرندگان فراهم می‌کند و امکان فعالیت و تجربه را در هر زمان و هر مکانی فراهم می‌کند (عجم، جعفری ثانی، 1391) این تجربیات یادگیری می‌تواند از طریق تعامل با مواد و منابع برخط، جلسات بحث در کلاس درس و مواد چاپی، به‌طور رسمی و غیررسمی حاصل شود (فانگ و وانگ، 2007). بسیاری از اهداف در تعلیم و تربیت، بر اساس ورود آموزش و یادگیری ترکیبی قابلیت دستیابی به آن بهتر فراهم می‌شود، اهدافی نظیر رشد و تقویت تفکر انتقادی، تفکر خلاق، تقویت اعتمادبه‌نفس، گسترش روابط انسانی و ارتباطی، درک متقابل و احترام به همنوع و پرورش مهارت یادگیری عمیق و خوداتکایی، بهبود و گسترش مهارت‌های حل مسئله، یادگیری خود راهبر، تعاملات و مشارکت‌های اجتماعی، چگونگی یادگیری، تولید و ارزشیابی دانش، یادگیری مادام‌العمر و مستقل از طریق آموزش و یادگیری ترکیبی قابلیت تحقق دارد (عجم، جعفری ثانی و بورنگ، 1396)؛ بنابراین آموزش ترکیبی به‌عنوان منبع اطلاعات برای برنامه درسی در جهت دستیابی بهتر به اهداف تعلیم و تربیت است.الگوهای بسیاری در حوزه یادگیری مجازی و آموزش ترکیبی ازجمله الگوی آموزش ترکیبی کاسی (2010)، الگوی ساختار مواد و منابع یادگیری در آموزش ترکیبی کیو، وانگ، لیو و زانگ (2008) و سایر الگوها طراحی و ارائه شده است. یکی از الگوهای کامل و مناسب با آموزش‌وپرورش ایران به‌ویژه آموزش عالی ایران برای آموزش و یادگیری ترکیبی، الگویی است که توسط عجم و همکاران (1396) بر اساس مدل اکر در برنامه درسی (شکل زیر) طرح‌ریزی و ارائه شده است. در این الگو علاوه بر تعیین تکلیف عناصر برنامه درسی مبتنی بر آموزش و یادگیری ترکیبی، منطق کلان برنامه درسی مبتنی بر این نوع آموزش نیز موردبحث و مدل‌سازی قرار گرفته است. اکر معتقد است که هسته اصلی (منطق) یک برنامه درسی معمولاً با اهداف و محتوای یادگیری در ارتباط است. این هسته اصلی عموماً متضمن ایجاد تغییراتی برای بسیاری از جنبه‌های دیگر طرح یادگیری است. با عنایت به نقش محوری منطق یا چرایی برنامه درسی که نقش اصل کلی یا ماموریت اصلی برنامه درسی است و در حکم مولفه‌ای جهت دهنده در فرایند تصمیم سازی برنامه درسی را به‌صورت ویژه‌ای نشان داد که در آن همه عناصر و مولفه‌ها، حول محور منطق اصلی برنامه درسی به یکدیگر متصل و مرتبط هستند. هسته اصلی و نه رشته تارعنکبوت به قسمت‌های ده‌گانه یک برنامه درسی اشاره دارند که هرکدام در خصوص یک جنبه از یادگیری و برنامه یادگیری فراگیران است (تجس و اکر ، 2009). شکل 1- الگوی شماتیک طراحی برنامه درسی آموزش و یادگیری ترکیبی برای نظام آموزشی به‌ویژه آموزش عالی بر اساس الگوی اکر (عجم، جعفری ثانی و بورنگ، 1396)نتیجه آنکه، با توجه به معایب و مزایای آموزش حضوری و مجازی پیش‌گفته، پیشنهاد می‌شود که آموزش‌ پس از کرونا در ایران اعم از ابتدایی، متوسطه و عالی ترکیبی باشد، در راستای عدالت آموزشی، صداوسیما می‌تواند برنامه‌های آموزشی پس از کرونا را در کنار آموزش حضوری که توسط مدارس و دانشگاه‌ها ارائه می‌شود، ادامه دهد. بسیاری از دانش‌آموزان و یادگیرندگان در مناطق محروم و شهرستان‌ها امکان برخورداری از یک معلم یا استاد باتجربه و باسابقه را ندارند و به دلیل شرایط خاص این مناطق ممکن است از سرباز معلم و همکارانی که به‌خوبی آموزش ندیده باشند، یا استادان جوان و کم‌تجربه استفاده کنند. زمانی که یادگیرندگان و مربیان فرصت پیدا می‌کند از تدریس برترین مربیان در قاب تلویزیون استفاده کند، آموزش در سطح کشور ارتقا می‌یابد و این موضوع گامی در راستای عدالت آموزشی است. شبکه شاد یا lms یک بستر غنی برای آموزش است، محتوای تمام دروس را معلمان یا استادان در سراسر کشور تولید کنند و در شبکه شاد یا سایت‌های دانشگاه‌ها به اشتراک گذارند. همچنین تدریس‌های برتر برای بهره‌مندی مربیان و یادگیرندگان در این شبکه‌ها بارگذاری شود. موضوع درسنامه‌ها در شرایط کرونا تغییر پیدا کرده است، بحث تداوم پایش یادگیری به‌صورت دوره‌های زمانی کوتاه‌مدت جزو دستاوردهایی است که پس از دوره کرونا هم بهتر است تداوم داشته باشد.