بررسی تطبیقی علل انحطاط مسلمانان از دیدگاه شهید مطهری و شیخ محمد عبده

تعالی و انحطاط تمدن ها به عنوان یکی از موضوعات مهم در عرصه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی است که اندیشمندان قرن ها در این باره پژوهش کرده اند و دیدگاه های گوناگونی درباره آن ارائه داده‌اند. وقتی سخن از فرهنگ و تمدن اسلامی و تعالی و افول آن به میان می آید، تحلیل علل و عوامل آن اهمیت دوچندانی می یابد. زوال صفویه و ناکارآمدی امپراتوری عثمانی با گذشت بیش از یک سده موفقیت‌های پیاپی، به مرور باعث شد، اندیش‌ورزِ جهان اسلام از محور خودستایی و دیگر ستیزی به نقد و انتقاد از وضع خویش و حسرت و غبطه نسبت به رفاه و پیشرفت دیگران به ویژه غربیان بپردازد. این مسئله سرآغاز پرسش از چرایی ترقی دیگران بود که در جهان اسلام رواج یافت. از این رو، بحث از انحطاط مسلمین، چرایی و چگونگی آن با پرسش از ترقی جهان غرب و از پی مقایسه نظام‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جوامع اسلامی با آنچه در جوامع غربی بود، رخ نمایاند. استاد شهید مطهری(ره) و شیخ محمّد عبده هر دو به عنوان مصلح مطرح هستند و هر دو در اندیشه اجرای احکام اسلام بودند و از سوی دیگر، بر بهره گیری از اندوخته های بشری تاکید داشتند. مقایسه دیدگاه این دو دانشمند تاثیرگذار در جهان اسلام حایز اهمیت فراوان است. با مقایسه آن دو، می توان نشان داد که متفکران شیعه و سنّی، اگر واقع بین و مخالف بسیط اندیشی باشند، چه اندازه دارای اندیشه های نزدیک به هم هستند و می توانند در کنار هم با تمسّک به اسلام و کنار گذاشتن اختلافات، که دشمن کینه توز به آن ها دامن می زند، با هم متحد شوند و پناهگاه یکدیگر باشند. تا آنجا که مطالعات نشان می دهد، علی رغم آن که آثار فراوانی در حوزه تفکر و اندیشه این دو دانشمند منتشر شده، ولی به گونه تطبیقی، به مطالعه آن ها نپرداخته است. از این رو، به سبب اهمیت موضوع، به گونه ای تطبیقی نظریات این دو متفکر مصلح را بحث می کنیم تا پاسخ این سوال معلوم گردد که عوامل انحطاط مسلمانان از دیدگاه شهید مطهری(ره) و شیخ محمّد عبده کدام ها هستند و راه کارهای عملی هریک از آن ها در جهت رفع انحطاط چه چیزهایی است؟