چهار شبح ویرانی؛ بحثی درباره تهدیدهای استراتژیک درونی علیه دولت -کشور ایران

در دهه‌های اخیر، شاهد دوره‌هایی از رواج و افول مفاهیمی در علوم اجتماعی و همزمان در فضای عمومی بوده‌ایم: به ترتیب جامعه مدنی، گفتمان، جهانی‌شدن، سیاست‌گذاری عمومی، و اینک حکمرانی. اینکه این مفاهیم چه اندازه برای جامعه ما سودمند بوده‌اند یا به فهم درست ما از شرایط کمک کرده‌اند، جای بحث دارد. اما به نظر می‌رسد هریک از این مفاهیم، بیشتر به‌سان مدهای بازاری، مقطعی رونق یافته و لیکن در اثر استعمال فراوان و بی‌جا به واژگانی کلیشه‌ای تبدیل شده‌اند. وانگهی، هریک از این مفاهیم، از درون شرایط تاریخی - اجتماعی خاص یا مکتب نظری خاصی بیرون آمده‌اند که برای پاسخ به پرسش‌هایی که لزوماً مهم‌ترین پرسش‌های ما در ایران نیستند و از نظر نگارنده، هیچ‌یک از این مفاهیم نه، توان نظری لازم برای مطالعه مهم‌ترین مسئله عمومی ما که همانا دولت - کشور و نهادها و منافع آن است، داشته‌اند، و نه، چندان ارتباطی با این مسئله دارند. نیاز پژوهشی و آموزشی ما به رویکردی است که بر جنبه‌های مختلف مفهومی، تاریخی، نهادی و عملکردی دولت - کشور تمرکز کند و دانشی در خدمت به‌سامان‌ساختن نهاد دولت - کشور ایران و تامین منافع ملّی آن و توضیح مسائل استراتژیک آن فراهم سازد؛ رویکردی که می‌توان آن را «کشورداری» نامید. بر پایه این رویکرد، این مقاله می‌کوشد تا بحثی بگشاید درباره بحران‌ها یا تهدیدهای استراتژیکی که بنیان دولت - کشور ایران را از درون متزلزل می‌کند: فساد، بحران کم‌آبی، قوم‌گرایی، و بحران اقتصادی چندوجهی. این تهدیدها را از آن رو «استراتژیک» می‌خوانم که تهدیدی برای کیان کشور یا اصل وحدت در دولت ملّی هستند و به این اعتبار می‌توانند مهم‌ترین موضوع تامل در «کشورداری» تلقی شوند. در این مقاله، استدلال شده است که هریک از این مسائل استراتژیک چهارگانه، می‌تواند تهدیدی علیه کیان کشور ایران باشد، اما در واقعیت، ما با مشکل پیچیده‌تر ترکیب و تراکم این مسائل رویارو هستیم که خطر این تهدیدات را افزون می‌کند.