اخلاق فلسفی در تاریخ بیهقی بررسی موردی معرفت نفس و قوای آن

اخلاق فلسفی که در آثار علمای اخلاق از ابن مسکویه (د. 420 ق) گرفته تا ملّا احمد نراقی (د. 1245ق) مشهود است، به نفس و قوای آن میپردازد و سعادت انسان را در اعتدال میان این قوا جستوجو میکند. بیهقی قبل از سخن در آغاز سلطنت مسعود، فصل مستقلی را به این مهمّ پرداخته است که نشان از اهمّیت این امر نزد بیهقی میکند. امّا چه نسبتی میان اخلاق و تاریخ قرار دارد که بیهقی در میانة تاریخ وقایع، فصل مستقلی را به آن اختصاص میدهد؟ پاسخ این پرسش در چندلایهای بودن تاریخ بیهقی نهفته است که یکی از این آنها، لایة تعلیمی و اخلاقی است. تاریخ بیهقی تنها تاریخ را گزارش نمیکند، بلکه به روایت آن میپردازد که هدفمند و دارای طرح است و بارها به بهرة معرفتی آن صراحت میکند. بیهقی بیان میکند که آدمی برای آن که خرد خویش را در تشخیص میان خوب و بد، که بنیان اخلاق است، یاری کند به گذری تاریخی نیاز دارد. در آغاز فصل، اهمیت معرفت نفس را با ذکر حدیث نبوی «مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه» و نحوة دلالت آن، بیان میکند و سپس به بیان قوای نفس میپردازد و با تحلیل نفس ناطقه و قوای آن، خرد را حاکم مملکت تن دانسته که میتواند از میل شهوت و خشم غضب کاسته و بر سبیل اعتدال گام بردارد. بیهقی با این گذر تاریخی، به اخلاق و فضیلت درایت عقلانی در ایجاد سعادت انسانی تاکید میکند تا آیندگان را بهرهها باشد.