بحران طرح سلطانی سیاست در اندیشۀ ابوالفضل بیهقی

از وجوه اهمیت متن تاریخ بیهقی ورود به ساحت اندیشه سیاسی است. بیهقی تلاش دارد تا مشکلات سیاسی را براساس آن چه از اصول سیاست فهمیده است، توضیح دهد. از نظر بیهقی، هرچند اقبال به یک طرح سیاسی یا رهبر سیاسی و اعراض از آن، در کنه خود فاقد علت غایی و صرفاً وابسته به تقدیر است، امّا هر زمان که عرصه‌ای برای یک سیاست و رجل سیاسی جهت فرمانروایی باز می‌شود، این نحوۀ اجرایی کردن سیاست، نقشی کلیدی در افول یا افزایش قدرت سیاسی ایفا می کند. طرح سیاست مورد نظر بیهقی، یعنی سیاست سلطانی، بر تفکیک جایگاه های سیاسی همچون سلطان، وزیر، دبیر و وزیر دیوان استوار است. به نظر بیهقی اگر این طرح بر طبق قواعد خود پیش رود، سبب اصلاح امور و بسط عدل و صیانت از نوامیس میگردد. از نظر بیهقی، سنت دبیری- وزیری، عقلانیت حاکم بر سیاست است و سلطان باید در تعامل با این سنّت باشد و اگر قدرت مطلقه خود را ملاک قرار دهد و از سنت دبیری- وزیری فراتر برود، سیاست به کژراهه می‌کشد. در طرح سیاسی سلطانی، سلطان مسئولترین فرد است و اگر او از طرح سیاسی تخطی کند، چنان‌که مسعود کرد، سیاست به تدریج دچار فروپاشی می‌شود و قدرت هم به کار نخواهند آمد.