هجویری و بیهقی: صراحت و محافظت در انتقاد

بازنمود ناهنجاریهای اجتماعی و مفاسد حاکم بر دربارها از رسالتهای اندیشمندان هر جامعه است. باز نمود این گونه مباحث در متون کهن فارسی گاهی آشکار و گاهی به کنایه بیان شده، تاریخ بیهقی و کشف المحجوب هجویری دو اثر سترگ نثر فارسی هستند که در یک دورۀ تاریخی و در یک مکان جغرافیایی به ظهور رسیدهاند. بررسی ها نشان می دهد دربار غزنویان و اجتماع روزگار آنها با ناهنجاریهای سیاسی اجتماعی و اخلاقی جدی روبرو بودهاست. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و مطالعات کتابخانه ای، اعتراض ها و انتقادهای اجتماعی و سیاسی هجویری را در کشف المحجوب و ابوالفضل بیهقی را در تاریخ بیهقی به عنوان دو اثر برجسته دنبال می کند. برای شناخت شیوه ها و شگردهای بیان اعتراضات، آثار این دو را واکاوی کردهایم. نتایج تحقیق نشان می دهد هجویری بنا بر رسالت اخلاقی برخاسته از آموزههای عرفانی آشکارا و با صراحت بیشتر به بیان ناهنجاریهای اجتماعی پرداخته، در حالی که بیهقی زیرکانه در مطاوی حکایت ها، استبداد حاکمان و درباریان را آشکار می کند. مهم ترین انتقادهای هجویری متوجّه بد اخلاقی های صوفیان ریاکار و اوضاع اجتماعی است و بیهقی بیشتر به مفاسد دربار اشاره می کند.