نگاهی به آثار نویافته و ناشناختۀ قاضی صاعد استوایی (خبوشانی)

قاضی ابوالعلا صاعد ابن محمّد استوایی مشهور به خبوشانی(432یا431- 343ق) از شخصیتهای حنفی نامبردار جهان اسلام که در تاریخ بیهقی بارها از او یاد شده و به گفتۀ بیهقی استاد فرزندان سلطان محمود (مسعود و محمّد) بودهاست. بنا به روایت تاریخ بیهقی در دوری سلطان محمود از خراسان و ورود طغرل سلجوقی قاضی صاعد طرف مشورت مردم و معتمدان نیشابور واقع میشود و با تدبیر و کاردانی او نیشابور از حمله سلجوقیان در امان میماند. نصایحی که قاضیصاعد در بدو ورود طغرل بدو عرضه میدارد، در دل او کارگر میشود و از قاضی صاعد میخواهد، نصایحش را از او دریغ نکند. از این نصایح در تاریخ حافظ ابرو با عنوان «نصایح صاعدیه» نام رفته است که اثری ناشناخته و ناپیداست. مسئله اصلی این جستار، احراز هویت و موجودیت این اثر است که بنا به تحلیلهایی از متن تاریخ بیهقی و برخی منابع قابل پیگیری است. کتاب الاعتقاد قاضی صاعد نیز پس از مدتی ناشناختگی به تازگی چاپ شده و نخست بار ابنابیالوفا در جواهر المضیّه فی طبقات الحنفیّه آن را به نام قاضی صاعد معرفی نموده است. دیگر اثر قاضی صاعد مختصر صاعدی است که ابوالفضل بیهقی آن را دیده و در تاریخ بیهقی از آن یاد کرده است.