مصادیق کار «اِشراف» در تاریخ بیهقی

عمل اِشراف به عنوان یک کار خبررسانی پنهانی و جاسوسی یا نظارت پنهانی، در ساختارهای حکومتی ایرانی چه پیش از اسلام و چه پسازآن شناختهشده بود. تاریخ بیهقی به عنوان یک متن مهم در روشن کردن نحوۀ حکمرانی حکومت غزنویان به عمل اِشراف یا کار مُشرفی اشارههای متعدد کرده است. این پژوهش با توجّه به اهمیتی که شناخت ساز و کارهای رسمی و غیررسمی حکومتی در ایران پیشامدرن دارد، درصدد است با گردآوری داده های مربوط به اشراف در تاریخ بیهقی و بهره گیری از روش توصیف و تحلیل تاریخی به مصداقهای کار اِشراف در تاریخ بیهقی بپردازد. از تاریخ بیهقی چنین برمیآید که منصبی همچون «مشرف مملکت» در ساختار رسمی حکومت غزنویان وجود داشته که از سوی او افرادی برای زیر نظر گرفتن و تهیه گزارش پنهانی از مقامات مهم دیوانی و لشکری بهمنظور حفظ اقتدار سلطان به کار گرفته میشدند؛ از سوی دیگر، گماشتن مشرف تنها به دیوان اِشراف که وظیفه اش خدمت رسانی به سلطان بود، محدود نمیشد بلکه در یک ساختار غیررسمی مشرفان با عناوین شغلی دیگر به کار خود در دیوان و درگاه برای خدمت رسانی به افرادی همچون ولیعهد و وزیر خدمت میکردند و با دیوان اشراف ارتباطی نداشتند. در واقع آنها جاسوسانی بودند که گزارشهای پنهانی برای ولی نعمت خود میفرستادند.